"Psychologia religii"

Spis treści

Wprowadzenie tłumacza do drugiego wydania polskiego 10

Wstęp. Jaki cel stawia sobie psychologia religii? 12

Psychologia religii – psychologizm – psychologia pastoralna 13

Co jest religijne, a co duchowe? 16

Różnorodność religijności wyjaśnianej w „koherentnym eklektyzmie” 17

Psychologia religii jako nauka o układzie nerwowym i jako „neuroteologia”? 18

Cześć pierwsza 22

Religijność jako element osobowości. Jej przeważające czynniki intrapsy chiczne 22

Różnorodność form religijności – badania kwestionariuszami wielowymiarowymi 24

Religijność: wewnętrzna czy zewnętrzna? 25

Religijność ujęta wielowymiarowo jako zgodność z prawdami wiary, praktyka wiary, doświadczenie wiary, wiedza na temat wiary i konsekwencje płynące z wiary? 28

Religijność w różnorodności motywów wewnętrznych 30

Rozdział 1 30

I. Religijność – szukanie ochrony? Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa 34

Sekcja 1. Motywy – ile i jakie? Dyskusja historyczno-systematyczna 34

II. Religijność – nadzieja na nieśmiertelność? Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi 36

III. Religijność – natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony? Stanowisko psychoanalityczej koncepcji Sigmunda Freuda 39

Religijność jako natręctwo i wina 39

Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca 41

Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca? 43

Ocena hipotezy o nerwicy natręctw 46

Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień 47

IV. Religijność – problem poczucia własnej wartości? Stanowisko teorii relacji z obiektem 49

V. Religijność – z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa? Stanowisko teorii przywiązania 51

Ocena stanowiska teorii przywiązania 53

VI. Religijność – gotowość do interpretacji motywowanych ciekawością, kontrolą i wartością samego siebie? Stanowisko teorii atrybucji 54

Ocena stanowiska teorii atrybucji 57

VII. Religijność – zakorzeniona w pragnieniach, wartościach i w pytaniu o sens? Stanowisko wielości motywów Gordona W. Allporta 58

Sekcja 2. Motywy decydujące o rozwinięciu się różnych przejawów religijności. Koncepcja heurystyczna 61

I. Między sumiennością a skrupulatnością. Gotowość do samokontroli moralnej 63

Sumienność – przy jakim udziale lęku? 67

Perfekcjonizm z komponentem religijnym 69

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w formie religijnej czy też z komponentem religijnym? 71

II. Optymizm magiczny czy „religia okopu”? Dążenie do kontroli zewnętrznej ważnych zdarzeń życiowych oraz do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi 75

Czym jest dążenie do kontroli? 75

Magia – kontrola za pomocą sił działających w dużym stopniu automatycznie 78

Modlitwa prośby – między pasywnym oczekiwaniem kontroli zewnętrznej a radzeniem sobie z sytuacjami trudnymi 83

„Religia okopu” 90

Co sprawia, że religijne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi działają korzystnie? 90

Radzenie sobie z ciężką chorobą fizyczną 94

Radzenie sobie z lękiem 96

„Siła Większa od nas samych” w programie Anonimowych Alkoholików 97

Ekstatyczne poczucie bezpieczeństwa 99

Radzenie sobie ze stratą w procesie żałoby 101

III. Pozaspołeczne źródło pozytywnej bliskości emocjonalnej? Dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej 104

Czym jest dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej? 105

Kiedy religijność działa jako środek podtrzymania własnej wartości, a kiedy nie? 107

Poczucie własnej wartości i obraz Boga oddziałują na siebie 113

Jak problematyczne dążenie do doświadczenia własnej wartości może wpływać na religijność? 115

Potrzeba uznania jako narcystyczne przekonanie o byciu wybranym 117

Fanatyzm oraz „przewartościowana idea” jako potwierdzenie własnej wartości? 120

Potrzeba uznania jako duma wynikająca z dokonań i z cnoty 120

IV. Wielbienie ponad obowiązkiem i wyrachowaniem? Gotowość do dziękowania i uwielbienia 122

Wdzięczność 123

Uwielbienie 126

V. Czy wiara czyni współczującym a współczucie wierzącym? Gotowość do wrażliwości prospołecznej i zachowań prospołecznych 128

Zachowania prospołeczne 129

Czy religijność sprzyja wrażliwości prospołecznej i zachowaniom prospołecznym? 130

W jaki sposób religijność może sprzyjać zachowaniom prospołecznym? 132

Co ogranicza lub uniemożliwia wpływ religijności? 136

Uprzedzenia „religijne” a przemoc: czy religijność sprzyja zachowaniom antyspołecznym? 138

Wrogość w stosunku do obcych – uprzedzenia o charakterze etnicznym i rasistowskim? 139

Przemoc „religijna” – święta wojna? 141

VI. Religijność określana jedynie przez emocje czy także przez poznanie? Zainteresowanie światopoglądem naukowym i logiczną koherencją 146

Poznanie światopoglądowe jako ciekawość i myślenie problemowe 148

Pragnienie koherencji logicznej: światopoglądowe badanie rzeczywistości 149

Do jakiego stopnia przekonania religijne określane są przez poznanie? 150

Autorytarne, emocjonalistyczne i intuicjonistyczne pojmowanie wiary 152

Wyraźne stany pewności – refleksyjnie czy bezrefleksyjnie? 153

Dogmatyzm – fundamentalizm 156

Blok rozszerzający 1. Obrazy Boga – God concepts 163

Odbicia różnorodności myślenia religijnego i przeżyć religijnych 163

Wpływy kultury religijnej i nauczania religijnego 164

Wpływy rodzinne i intrapsychiczne 165

Obraz Boga a spostrzeganie rodziców 166

Obraz Boga a styl przywiązania 168

Obraz Boga a rola płciowa (gender) 169

Obraz Boga, obraz siebie i inne cechy osobowości 169

Próba interpretacji 171

Blok rozszerzający 2. Jak rozwija się religijność? 173

Co wiemy na temat rozwoju religijnego? 173

Stanowiska wyjaśniające 176

Religijność w wielości form zrównoważonych i zaburzonych emocji 181

Rozdział 2 181

Z historii badań: W. James – R. Otto – R. Stark – A. Greeley 181

I. Co przesądza o religijnym charakterze uczuć religijnych? 184

Przekonania religijne – czyste over-beliefs? 187

II. Jakie techniki psychologiczne pobudzają przeżycia religijne? 188

Ze strony komponentu poznawczego: jak religijne przekonania i symbole mogą inicjować przeżycie? 189

Postawa ciała, gesty, muzyka: zakres komponentu ekspresji i komponentu motywacyjnego 195

Kontrolowanie oddechu, post, halucynogeny: zakres komponentu neurofizjologicznego 197

III. Ekstaza: stan wyjątkowy czy zaburzenie psychiczne? 199

Ekstaza w kontekście psychoz 200

Ekstaza w kontekście konfliktów emocjonalnych 201

IV. Religijność w poważnych pod względem klinicznym stanach depresji 203

Ekstaza jako niepatologiczny stan wyjątkowy 203

V. Urojenia religijne chorujących na schizofrenię jako próba radzenia sobie z trudnościami 205

Religijność w różnorodności odmienny ch st anów ś wiadomości 209

Rozdział 3 209

Dwie podstawowe zmiany świadomości ja 209

I. Doświadczenia objawienia i doświadczenia opętania 210

Doświadczenia objawienia, wizje i czynności przy udziale medium 211

Wizje i głosy 212

Grupa 1: wizje i głosy – spontanicznie i emocjonalnie 214

Grupa 2: wizje i głosy – wywołane przez samego siebie i kompleksowe 216

Pewna szczególna forma: doświadczenia z pogranicza śmierci 220

Czynności automatyczne, czynności przy udziale medium (spirytyzm) 221

Glosolalia – rodzaj mówienia automatycznego? 223

Doświadczenia opętania 225

Stygmatyzacja 228

II. Mistyczne przeżycia zjednoczenia 229

Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych 232

(1) Charakter inspiracyjny – „Już nie ja działam, lecz jedynie transcendentne” 235

(2) „Rozpłynięcie się indywidualności” – „Już nie ja poznaję i jestem, lecz jedynie transcendentne” 237

Różnorodność przeżyć mistycznych 240

Religijność a dobrostan subiektywny 244

Rozdział 4 244

I. Czy religijność wpływa niekorzystnie na dobrostan subiektywny? 245

II. Czy religijność wpływa korzystnie na dobrostan subiektywny? 246

Czy religijność wzmacnia zadowolenie z życia i poczucie bycia szczęśliwym? 248

III. Czy dobrostan subiektywny lub jego brak wpływa w określony sposób na religijność? 251

Część druga 256

Religijność w obszarze oddziaływania wpływów społecznych. warunki psychospołeczne i wzajemne oddziaływania 256

Religijność w obszarze napięcia między socjalizacją a samo wychowaniem 258

Rozdział 5 258

I. Społeczne procesy uczenia się 261

Uczenie się przez modelowanie (uczenie się przez obserwację) 261

Uczenie się przez instruowanie 262

Uczenie się przez wzmocnienie społeczne i przez potwierdzenie społeczne 263

II. Indywidualne procesy uczenia się 265

Uczenie się przez samowzmocnienie 265

Uczenie się przez zrozumienie (wgląd) 265

Uczenie się przez własną aktywność 266

Rozdział 6 267

Udział w życiu duchowej grupy: ubogacenie czy element ryzyka? 267

I. Dyskusja na temat „kultów destruktywnych” 267

Ubogacenie (zasoby) czy czynnik ryzyka? 269

Dlaczego ludzie wstępują do duchowych grup? 271

II. Propagowanie informacji i rekrutacja. Jakich potrzeb i motywów się dotyka? 273

III. Grupa. Klimat, który daje oparcie czy uzależnia? 274

IV. „Mistrz”. Relacja, która rozjaśnia czy ubezwłasnowolnia? 276

V. Szkolenie. Wpływ pobudzający czy narzucający nową tożsamość? 280

Pomocne towarzyszenie 282

Suplement: Czy przeżycia religijne są zakorzenione w archetypach nieświadomości zbiorowej? 284

Wykaz litera tury 290

Spis tabel i rycin 318

Spis opisu przypadków 319

Indeks osób 320

Indeks pojęć 331

O Autorze 337