Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wprowadzenie
21
czynniki,jakdziałalnośćlóżwolnomularskich(pracenp.MargaretJacob)czyaktywność
salonówliterackich,kawiarni,almanachówiliteraturypornograficznej,czylitego,
cowXVIII-wiecznejEuropiefunkcjonowałojakoflrepublikaliteracka”(pracenp.Bene-
dettyCraveri,DenyGoodman).ZkoleiJohnRobertson19,prowadzącbadaniaporównaw-
czenadoświeceniemszkockimineapolitańskim,włączyłsięwtzw.zwrotnarodowy
wbadaniachnadoświeceniem(nationalturninElightenmentstudies),któryzainicjował
FrancoVenturidociekaniaminadoświeceniemwłoskim.Współcześniewyróżniasię
równieżm.in.oświecenieżydowskie,portugalskie,szwajcarskieczypolskie.
Przykładytegotypumożnamnożyć(iwrócędonichwtrzecimrozdziale).Oka-
zujesięjednak,żewpracachIsaiahaBerlinapróżnoszukaćśladutychitympodobnych
tendencji.MarkLillaiRobertNortonwykazali,żeBerlinowskawizjaoświecenia
ikontroświeceniazostałaukształtowanawodniesieniudojegointerpretacjipoglądów
KarolaMarksaorazpodwpływemkontrowersyjnychniemieckichhistorykówzprze-
łomuXIXiXXwiekubadającychtzw.DeutscheBewegung,awięcm.in.Wilhelma
Diltheya,RudolfaUngeraczyHermanaNohla.Natomiastteinspiracjeniezostały
przezBerlinauzupełnioneżadnyminowszymitrendamizdrugiejpołowyXXwieku.
WkonsekwencjipoczątkowyentuzjazmdlaBerlinowskiejwizjioświeceniastop-
niowoosłabłinapoczątkuXXIcorazwyraźniejdająsięsłyszećgłosynarastającej
krytyki.ZeevSternhell,wybitnywspółczesnyizraelskibadaczkorzeniideologiifaszy-
stowskich,wswejmonumentalnejpracypoświęconejkontroświeceniu20stawiatezę
wzasadzieprzeciwstawnązapatrywaniomBerlinaiodpowiedzialnymizaideoweko-
rzeniefaszyzmuczynikolejneformykontroświecenia.AsamegoBerlinakrytykujejuż
całkiemostro:fl(ś)takiobrazoświecenia,którydlawykształconego,alejednaknie-
będącegoerudytąanispecjalistą,oczarowanegoanglojęzycznegoczytelnika,jestele-
ganckimiłatwymdozrozumieniawywodem,możnaznaleźćwłaśnieuBerlina”21.Inni
współcześnibadaczesąrównielubnawetbardziejkrytyczni,m.in.przywoływanyjuż
MarkLilla,JohnRobertson,RobertWokler,BernardYackczyJeremyWaldron.Zarzu-
tomformułowanymprzeztychiimpodobnychbadaczypodadresemkoncepcjikontr-
oświeceniaprzyjrzęsięszczegółowowkolejnychrozdziałach.
SiłaoddziaływaniaIsaiahaBerlinajestjednakwciążbardzoduża,szczególniewlite-
raturzeanglojęzycznej,dominującejprzecież(nadobreinazłe)wsposóbabsolutny
wewspółczesnejnauce.Berlinniebyłpierwszymteoretykiemkontroświecenia,nie
jestautoremsamegoterminuflkontroświecenie”,ajegopracesącorazczęściejokreśla-
nejakowprawdziemającelicznewaloryliterackie,aleniebędącewstaniesprostać
rygoromprofesjonalnejhistoriografii.NiemniejjednakBerlinpozostajepunktem
odniesieniawdebacienaddziedzictwemoświecenia,ajegoformułakrytykiflwieku
19Zob.J.Robertson,TheCasefortheEnlightenment.ScotlandandNaples1680-1760,Cam-
bridge2005,CambridgeUniversityPress.
20Sternhellwpewnymsensieodcinasięoddominującegonurturozważańnadkontroświe-
ceniem,wyznaczonegowznacznejmierzeprzezBerlina,iproponujewłasnąścieżkęinterpre-
tacyjną.Przejawemtegojestchoćbyfakt,iżizraelskiautorużywaokreśleniaflanty-oświecenie”
zamiastbardziejrozpowszechnionegoflkontroświecenie”.Coznamienne,wnurcieflanty-oświece-
niowym”StrenhellniezawahałsięumieścićrównieżIsaiahaBerlina.
21Z.Sternhell,TheAnti-EnlightenmentTradition,NewHaven2009,YaleUniversityPress,s.411.
