"Przeludnienie więzień w Polsce - przyczyny, następstwa i możliwości przeciwdziałania"

Spis treści

Wykaz skrótów 12

Wprowadzenie 14

Rozdział 1. Przeludnienie więzienne – problemy definicyjne 26

Rozdział 2. Metodologiczne założenia badań nad zjawiskiej przeludnienia więziennego 36

2.1. Cel i przedmiot badań 36

2.2. Problemy badawcze 40

2.3. Metody i narzędzia badawcze 42

Rozdział 3. Prawo do powierzchni mieszkalnej w statusie prawnym osób uwięzionych 46

3.1. Status prawny skazanego 46

3.2. Prawa osób pozbawionych wolności w świetle kodeksu karnego wykonawczego z 1997 roku 49

3.3. Prawo do powierzchni mieszkalnej osób pozbawionych wolności 50

3.3.1. Standardy międzynarodowe 50

3.3.2 Kształtowanie się polskich standardów prawa do powierzchni mieszkalnej osób pozbawionych wolności 53

3.3.3 W poszukiwaniu racjonalnej i optymalnej powierzchni życiowej dla osoby pozbawionej wolności w więzieniu 57

3.4. Modyfikacja prawa do minimalnej powierzchni mieszkalnej w toku wykonywania kary pozbawienia wolności 61

3.4.1. Faza sankcjonowania chronicznego przeludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych (art. 248 § 1 i 2 k.k.w.) 61

3.4.2. Faza próby naprawy przepisów naruszających prawa więźniów do 3 m² powierzchni mieszkalnej 64

Rozdział 4. Monitoring i ochrona prawa osób uwięzionych do minimalnej powierzchni celi mieszkalnej 68

4.1. Rzecznik Praw Obywatelskich 70

4.2. Europejski Komitet do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) 81

4.3. Krajowy Mechanizm Prewencji (OPCAT) 85

4.4. Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) 87

4.5. Stowarzyszenie Interwencji Prawnej 90

4.6. Ochrona prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej w celi mieszkalnej w orzecznictwie sądów powszechnych 92

4.7. Rola Trybunału Konstytucyjnego we wzmocnieniu prawa osób uwięzionych do powierzchni mieszkalnej – kontrola konstytucyjności art. 248 § 1 k.k.w 95

4.8. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) 100

4.9. Interpelacje poselskie w sprawie przeludnienia więziennego 103

4.10. Sądowy nadzór penitencjarny 105

4.11. stytucja skarg, próśb i wniosków 108

4.12. Nadzór administracji więziennej różnego szczebla 110

4.13. Stan obecny oraz perspektywy ochrony prawa więźnia do minimalnej powierzchni mieszkalnej w celi 112

Rozdział 5. Przeludnienie więzienne w Polsce w świetle statystyki penitencjarnej i jego pomiar 116

5.1. Rozmiary przeludnienia więziennego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku 116

5.1.1. Zaludnienie – przeludnienie jednostek penitencjarnych w latach 1970–1989 116

5.1.2. Zaludnienie – przeludnienie jednostek penitencjarnych w latach 1990–2011 120

5.2. Różne wymiary przeludnienia więziennego w latach 2000–2010 123

5.2.1. Nasilenie przeludnienia więziennego w jednostkach organizacyjnych więziennictwa polskiego w latach 2000–2010 125

5.2.2. Przeludnienie więzienne w poszczególnych Okręgowych Inspektoratach Służby Więziennej w Polsce 127

5.2.3. Przeludnienie różnego rodzaju jednostek organizacyjnych więziennictwa w latach 2000–2011 129

5.2.4. Przeludnienie w zakładach karnych różnego typu oraz w aresztach śledczych 131

5.2.5. Rozmiary przeludnienia więziennego w Polsce na tle krajów Rady Europy w latach 1999–2010 132

5.3. Zagęszczenie społeczne w więzieniu a liczba miejsc w celi 140

5.4. W kolejce do więzienia w Polsce – pomiędzy przeludnieniem realnym a potencjalnym 142

Rozdział 6. Skutki przeludnienia więziennego oraz możliwości zapobiegania jego negatywynym następstwom 148

6.1. Koszty przeludnienia więziennego 148

6.1.1. Psychologiczne skutki przeludnienia więziennego 150

6.1.2. Wzrost obciążenia obowiązkami kadry penitencjarnej – psychospołeczne koszty wykonywania zawodu funkcjonariusza więziennego – wypalenie zawodowe 151

6.1.3. Zubożenie lub redukowanie oddziaływań penitencjarnych 154

6.1.4. Pogorszenie się warunków zdrowotnych, bytowych – wzrost zagrożenia epidemiologicznego chorobami zakaźnymi 156

6.1.5. Wzrost potencjału wiktymogennego w przeludnionych więzieniach 158

6.1.6. Problemy zapewnienia osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa osobistego 159

6.1.7. Naruszenie europejskich i międzynarodowych standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolności 163

6.1.8. Inne 164

6.2. Niektóre skutki przeludnienia więziennego w świetle statystyki penitencjarnej 166

6.2.1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania w cieniu przeludnienia więzień 166

6.2.2. Wzrost przemocy wewnątrzwięziennej w przeludnionych więzieniach 169

6.2.2.1. Przestępstwa agresywne przeciwko więźniom 170

6.2.2.2. Przestępstwa agresywne przeciwko personelowi więziennemu 172

6.2.3. Autowiktymizacja w warunkach przeludnienia więziennego 175

6.2.4. Zgony osób pozbawionych wolności w latach 1990–2010 według niektórych przyczyn 178

6.2.5. Przeludnienie a zdrowie osób uwięzionych 179

6.2.6. Wzrost obciążenia zawodowego kadry penitencjarnej w przeludnionym więzieniu 180

6.2.7. Zbiorowe zachowania protestacyjne więźniów przeciw przeludnieniu (zbiorowe głodówki) 184

6.2.8. Wzrost liczby poważnych naruszeń obowiązujących w więzieniu porządku i dyscypliny 186

6.3. Możliwości zapobiegania negatywnym skutkom przeludnienia więziennego 188

Rozdział 7. Przyczyny przeludnienia więziennego 194

7.1. Przeludnienie więzienne a wartości 194

7.2. Wzrost populacji uwięzionych – drogą do przeludnienia więzień 197

7.2.1. Skazani 202

7.2.3. Tymczasowo aresztowani 203

7.2.3. Ukarani 203

7.2.4. Zastępcza kara pozbawienia wolności i jej wpływ na wielkość populacji więziennej 205

7.3. Polityka kryminalna państwa a rozmiary populacji więziennej 210

7.4. Represyjność polityki karnej a wielkość populacji więziennej 212

7.4.1. Wpływ współczynnika prizonizacji na stopień zaludnienia i przeludnienia więziennego w latach 1989–2010 213

7.4.2. Zmiany w strukturze orzekanych kar pozbawienia wolności w latach 1989–2010 222

7.4.3. Struktura kar orzekanych przez sądy w Polsce 226

7.4.4. Polityka orzekania warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności w latach 1989–2010 228

7.5. Stan przestępczości 230

7.6. Inne przyczyny 239

7.7. Baza materialna 241

Rozdział 8. Problemy zapobiegania przeludnieniu więziennemu w Polsce w latach 2000–2010 244

8.1. W poszukiwaniu standardu powierzchni mieszkalnej gwarantującej ludzkie warunki odbywania kary i tymczasowego aresztowania 245

8.2. Jakie rozmiary populacji więziennej celem polityki kryminalnej państwa? 249

8.3. Strategia kontroli populacji więziennej od 2000 roku 251

8.3.1. Tradycyjne metody przeciwdziałania przeludnieniu więziennemu 252

8.3.1.1. Zagęszczenie powierzchni mieszkalnej – adaptacja pomieszczeń niemieszkalnych na cele więzienne – równomierne osadzanie osób uwięzionych w jednostkach penitencjarnych 252

8.3.1.2. Prawo łaski: amnestie i ułaskawienie czy bezdroża kontroli populacji więziennej? 254

8.3.1.3. Priorytet zaangażowania proinwestycyjnego państwa w ograniczaniu przeludnienia więziennego (adaptacje, inwestycje) – „Program 1700 miejsc” Powiększanie powierzchni mieszkalnej więzień – budowa i rozbudowa 259

8.3.2. Redukcja populacji więziennej – alternatywy wobec pozbawienia wolności 262

8.3.2.1. Rezygnacja ze skazania sprawcy – warunkowe umorzenie postępowania karnego 268

8.3.2.2. Alternatywy wobec kary pozbawienia wolności 270

8.3.2.3. Alternatywy wobec tymczasowego aresztowania 283

8.3.3. Redukcja populacji więziennej po wyroku - środki alternatywne po wyroku 289

8.3.3.1. Odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności z uwzględnieniem odroczenia z powodu przekroczenia w skali kraju ogólnej pojemności zakładów karnych i aresztów śledczych 291

8.3.3.2. Warunkowe zawieszenie wykonania odroczonej kary pozbawienia wolności w postępowaniu wykonawczym (art. 152 k.k.w.) 293

8.3.3.3. Przerwa w karze i warunkowe zwolnienie skazanego z odbycia reszty kary w trybie art. 155 k.k.w 295

8.3.3.4. Warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary a rozmiary populacji więziennej 296

8.3.4. Mediacja w różnych fazach wymiaru sprawiedliwości karnej 301

8.3.5. Programy przyszłości 306

8.3.5.1. Więzienia prywatne 307

8.3.5.2. Wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie tygodniowym – porażka koncepcji 309

8.3.5.3. Elektroniczne monitorowanie sprawców przestępstw 312

8.3.5.4. Ukarani poza więzieniem? 319

8.3.6. W kierunku radykalnych zmian w polityce karnej i penitencjarnej – częściowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności i redukcja wykonywanej kary pozbawienia wolności 323

8.3.6.1. Częściowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności 324

8.3.6.2. System redukcji kary pozbawienia wolności 327

8.3.7. Zarządzanie rozmiarami populacji więziennej 330

Rozdział 9. Badania empiryczne nad zjawiskiem przeludnienia więziennego 336

9.1. Cel i przedmiot badań empirycznych 336

9.1.1. Problemy badawcze 337

9.1.2. Założenia metodologiczne własnych badań empirycznych (metoda, technika, narzędzia badawcze) 338

9.1.3. Teren badań, populacja badawcza, organizacja badań 340

9.2. Wybrane aspekty przeludnienia więziennego w opinii funkcjonariuszy więziennych 342

9.2.1. Negatywne skutki przeludnienia więziennego 342

9.2.1.1. Wpływ przeludnienia więziennego na niektóre zachowania osób pozbawionych wolności w opinii kadry penitencjarnej 342

9.2.1.2. Wpływ przeludnienia więziennego na oddziaływania wobec skazanych i na obciążenie emocjonalne kadry nadmiarem obowiązków zawodowych 348

9.2.1.3. Wykonywanie obowiązków zawodowych kadry penitencjarnej w przeludnionym więzieniu 352

9.2.1.4. Zapewnienie osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa osobistego w przeludnionym więzieniu 359

9.2.2. Możliwości rekompensowania przez administrację więzienną negatywnych skutków przeludnienia więziennego w opinii osób badanych 361

9.2.3. Prawo więźnia do powierzchni mieszkalnej w polskim prawie karnowykonawczym w opinii kadry penitencjarnej. Sugestie jego modyfikacji 365

9.2.3.1. Ocena adekwatności powierzchni celi mieszkalnej 3 m2 ze względu na zachowanie zdrowia osoby pozbawionej wolności 370

9.2.3.2. Postulowana powierzchnia celi mieszkalnej przez kadrę penitencjarną 372

9.2.3.3. Zróżnicowanie powierzchni celi mieszkalnej przypadającej na jedną osobę pozbawioną wolności w opinii kadry więziennej 373

9.2.3.4. Grupy więźniów, którym powinna przysługiwać większa powierzchnia celi mieszkalnej w opinii kadry penitencjarnej 374

9.2.4. Optymalna pojemność celi mieszkalnej w opinii kadry penitencjarnej 375

9.2.5. Zapobieganie przeludnieniu więziennemu w opinii kadry penitencjarnej 378

Podsumowanie 386

Wnioski i postulaty końcowe 418

Aneksy 428

Bibliografia 458

Summary 488

Zusammenfasung 494

Coдeржaниe 502