"Edukacja przyrodnicza wobec wyzwań współczesności"

Spis treści

WSTĘP (Wiesław Stawiński) 9

1.1. Problemy globalizacji 11

ROZDZIAŁ 1. WSPÓŁCZESNE WYZWANIA CYWILIZACYJNE A EDUKACJA PRZYRODNICZA (Wiesław Stawiński) 11

1.2. Problemy demograficzne i społeczne 14

1.3. Narastanie uzależnień 18

1.4. Zrównoważony rozwój 22

1.5. Różnorodność biologiczna 25

1.5.1. Konieczność ochrony różnorodności biologicznej 26

1.5.2. Sposoby ochrony różnorodności biologicznej 27

1.6. Potrzeby człowieka i jakość jego życia 29

1.6.1. Charakterystyczne cechy jakości życia ludzkiego 29

1.6.2. Obiektywne i subiektywne wskaźniki jakości życia 30

1.6.3. Podwyższanie jakości życia celem zrównoważonego rozwoju 31

1.7. Zagrożenia realizacji idei zrównoważonego rozwoju 33

1.8. Wkład edukacji przyrodniczej i środowiskowej w przezwyciężanie zagrożeń realizacji idei zrównoważonego rozwoju 36

ROZDZIAŁ 2. PROBLEMY BIO- I EKOETYCZNE W EDUKACJI PRZYRODNICZEJ (Wiesław Stawiński) 39

2.1. Zagadnienia bioetyczne związane z nauczaniem biologii 40

2.1.1. Badania nad embrionami ludzkimi 40

2.1.2. Zapłodnienie in vitro 41

2.1.3. Klonowanie 42

2.1.4. Aborcja 42

2.1.5. Transplantacja narządów 43

2.1.6. Eutanazja 44

2.1.7. Obniżenie szacunku dla życia 45

2.2. Cele i zadania wychowania bioetycznego 48

2.2.1. Charakterystyka bioetyki 48

2.2.2. Zadania szkoły 50

2.3. Zagadnienia bioetyczne a kształtowanie osobowości uczniów 53

2.4. Kształtowanie postaw ekoetycznych 56

ROZDZIAŁ 3. KSZTAŁCENIE PRZYRODNICZE W OBLICZU ZMIAN ZACHODZĄCYCH W NAUCE, TECHNICE I KULTURZE (Katarzyna Potyrała) 59

3.1. Cywilizacja, kultura, nauka i technika – konteksty edukacyjne 60

3.2. Cywilizacja jako rzeczywistość wirtualna. Problem uczestnictwa w pseudokulturze i pozory uczestnictwa 67

3.3. Edukacja o ryzyku 70

3.4. Postęp w dziedzinie badań biologicznych – nowe treści nauczania w programach szkolnych 77

4.1. Znaczenie wiedzy w społeczeństwie informacyjnym 82

ROZDZIAŁ 4. WYBRANE PEDAGOGICZNE ASPEKTY NAUCZANIA I UCZENIA SIĘ PRZYRODY I BIOLOGII (Katarzyna Potyrała) 82

4.2. Potrzeba nowych rozwiązań dydaktycznych w zakresie edukacji przyrodniczej 88

4.3. Dydaktyk i nauczyciel biologii jako doradca i mediator 92

4.4. Uczenie się przez działanie, doświadczanie i komunikowanie 93

ROZDZIAŁ 5. KSZTAŁTOWANIE UMIEJĘTNOŚCI PRZETWARZANIA INFORMACJI I ZDOBYWANIA WIEDZY (Katarzyna Potyrała) 97

5.1. Różne modele i teorie uczenia się 98

5.2. Przetwarzanie informacji, wykorzystywanie jej zgodnie z celami dydaktycznymi oraz włączanie w strukturę posiadanej wiedzy jako etap jej transformacji 102

5.2.1. Warunki dydaktycznej transformacji 103

5.2.2. Przykłady dydaktycznego przetwarzania wiedzy 103

5.3. Kształtowanie prośrodowiskowych postaw i zachowań 109

5.4. Umiejętności – kwalifikacje – kompetencje 110

5.4.1. Etapy kształtowania umiejętności 111

5.4.2. Kompetencje a standardy 113

5.5. Umiejętności kluczowe 114

5.6. Edukacja ustawiczna 115

6.1. Zastosowanie teorii i wyników badań wyjaśniających przebieg procesu poznawania przyrody 120

ROZDZIAŁ 6. DYDAKTYKA PRZYRODY, BIOLOGII I OCHRONY ŚRODOWISKA WOBEC PROPOZYCJI PEDAGOGICZNYCH (Maria Obrębska) 120

6.2. Motywowanie ucznia do nauki przyrody i biologii 124

6.3. Promowanie i rozwijanie w społeczeństwie potrzeby opanowania ze zrozumieniem podstaw wiedzy przyrodniczej, w tym biologicznej 127

ROZDZIAŁ 7. CELE I ZADANIA NAUCZANIA PRZYRODY, BIOLOGII I OCHRONY ŚRODOWISKA (Alicja Walosik, Maria Obrębska) 129

7.1. Edukacja przyrodnicza istotnym warunkiem wdrażania idei zrównoważonegorozwoju 130

7.1.1. W jaki sposób środowisko szkolne i edukacja pomagają uczniom czynnie działać na rzecz zrównoważonego rozwoju? 137

7.1.2. Płaszczyzny edukacji ekologicznej i środowiskowej 137

7.2. Znaczenie wiedzy przyrodniczej i biologicznej w rozwiązywaniu problemów codziennego życia oraz w ochronie zdrowia 139

7.3. Wiedza biologiczna podstawą przygotowania do wykonywania wielu zawodów 141

7.4. Upowszechnianie kultury przyrodniczej, rozwijanie zainteresowań przyrodniczych,biologicznych, kształtowanie postaw 141

7.5. Wkład polskich uczonych w popularyzację wiedzy biologicznej 143

ROZDZIAŁ 8. NOWOCZESNE NAUCZANIE PRZYRODY I BIOLOGII (Maria Obrębska) 145

8.1. Inicjatywy podejmowane na rzecz poprawy jakości kształcenia przyrodniczego 147

8.2. Przeciwdziałanie negatywnym tendencjom w nauczaniu przyrody i biologii 149

8.2.1. Niski wymiar godzin nauczania przedmiotów przyrodniczych 149

8.2.2. Problemy unowocześnienia wyposażenia szkół 150

8.2.3. Ograniczenie zajęć laboratoryjnych i terenowych 151

8.2.4. Obniżanie się poziomu zainteresowań biologicznych 152

8.2.5. Niska operatywność wiedzy przyrodniczej i biologicznej 152

8.3. Upowszechnianie osiągnięć nauk biologicznych 153

ROZDZIAŁ 9. EDUKACJA – KOMUNIKACJA – MEDIACJA (Katarzyna Potyrała) 155

9.1. Sposoby komunikacji i interakcje komunikacyjne 156

9.2. Typy mediacji naukowej (przyrodniczej) 160

9.3. Środowisko procesu nauczania, e-edukacja, narzędzia technologii informacyjnej w nauczaniu i uczeniu się biologii 161

ROZDZIAŁ 10. WSPÓŁCZESNA DYDAKTYKA BIOLOGII I DYDAKTYKA PRZYRODY Z PERSPEKTYWY TRADYCJI NAUCZANIA TYCH PRZEDMIOTÓW (Katarzyna Potyrała) 164

ROZDZIAŁ 11. STANDARDY W EDUKACJI (Alina Stankiewicz) 170

11.1. Standardy edukacyjne a standardy kwalifikacji zawodowych. Standardy osobiste 171

11.2. Standardy edukacyjne – czynności ucznia czy materiał nauczania? 178

11.3. Standardy edukacyjne w planowaniu procesu dydaktyczno-wychowawczego 183

11.4. Dobór i transformacja biologicznych treści kształcenia w świetle standardów edukacyjnych 190

12.1. Relacje między pojęciami: strategia, metoda, technika i forma pracy uczniów 193

ROZDZIAŁ 12. STRATEGIE, FORMY, METODY ORAZ TECHNIKI NAUCZANIA I UCZENIA SIĘ (Alina Stankiewicz, Alicja Walosik) 193

12.2. Kryteria doboru strategii, form i metod nauczania oraz uczenia się przyrody i biologii 196

12.3. Rola metod nauczania i uczenia się w kształtowaniu i doskonaleniu umiejętności uczniów 201

ROZDZIAŁ 13. FUNKCJE WYBRANYCH ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH W KSZTAŁCENIU PRZYRODNICZYM, BIOLOGICZNYM I ŚRODOWISKOWYM (Katarzyna Potyrała) 209

13.1. Multimedia jako środki dydaktyczne 210

13.2. Internet jako środek komunikacji i jedno ze źródeł informacji biologicznych 215

13.3. Prezentacja multimedialna jako środek dydaktyczny w edukacji przyrodniczej i biologicznej 218

ROZDZIAŁ 14. RACJONALNE I EFEKTYWNE WYKORZYSTANIE PODRĘCZNIKÓW ORAZ ICH OBUDOWY DYDAKTYCZNEJ (Alina Stankiewicz) 223

14.1. Rodzaje podręczników 224

14.2. Struktura podręczników do biologii i przyrody 231

14.3. Sposoby wykorzystania podręcznika i jego obudowy na lekcji biologii i przyrody 240

14.4. Kryteria oceny i wyboru podręcznika przez nauczyciela 241

14.5. Podręcznik w planowaniu pracy dydaktycznej nauczyciela 243

14.6. Wymagania stawiane przez nauczycieli i uczniów podręcznikom do biologii oraz ich dydaktycznej obudowie 245

celów kształcenia 248

ROZDZIAŁ 15. REALIZACJA ZADAŃ DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZYCH SZKOŁY Z WYKORZYSTANIEM ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W NAUCZANIU I UCZENIU SIĘ (Katarzyna Potyrała, Alicja Walosik) 248

15.2. Edukacja ekologiczna oparta na współpracy ze społecznością lokalną 256

ROZDZIAŁ 16. EWALUACJA I OCENA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA PRZYRODNICZEGO (Alicja Walosik) 260

16.1. Wybrane uwarunkowania skuteczności kształcenia przyrodniczego, różne aspekty osiągnięć szkolnych, czynniki warunkujące osiągnięcia szkolne 261

16.1.1. Osiągnięcia szkolne i ich uwarunkowania 262

16.1.2. Czynniki warunkujące osiągnięcia szkolne 263

16.2. Psychologiczne i pedagogiczne aspekty oceniania 264

16.2.1. Ocenianie wewnątrzszkolne 266

16.2.2. Ocenianie zewnętrzne 269

16.3. Formułowanie wymagań edukacyjnych z biologii i przyrody 270

16.3.1. Wymagania programowe a potrzeby edukacyjne ucznia 271

16.3.2. Jaki jest cel formułowania wymagań edukacyjnych? 271

16.4. Prawne aspekty oceniania i wynikające z nich powinności nauczyciela biologii i przyrody 275

ROZDZIAŁ 17. KSZTAŁCENIE I ROZWÓJ ZAWODOWY NAUCZYCIELI PRZYRODY I BIOLOGII (Alicja Walosik) 278

17.1. Przygotowanie nauczycieli do realizacji nowych zadań edukacyjnych 279

17.1.1. Jakie zadania stają przed nauczycielem przyrody i biologii w zreformowanejszkole w XXI wieku? 280

17.1.2. Jakie zmiany muszą zajść w kształceniu nauczycieli w ramach nowych zadań edukacyjnych? 282

17.2. Kompetencje zawodowe nauczyciela biologii i ochrony środowiska współczesnej szkoły 285

17.2.1. Kwalifikacje niezbędne do pełnienia funkcji nauczyciela we współczesnej szkole 286

17.2.2. Rozważania nad terminem „kompetencje” 286

17.2.3. Dyskusje wokół kompetencji nauczycielskich 287

17.2.4. Jakim przygotowaniem powinien dysponować nauczyciel przyrodnik? 290

17.3. Rozwój zawodowy nauczyciela biologii i przyrody 291

ROZDZIAŁ 18. WSPÓŁCZESNE PRIORYTETY BADAWCZE DYDAKTYKI PRZYRODY I BIOLOGII (Katarzyna Potyrała, Alicja Walosik) 298

BIBLIOGRAFIA 300

INDEKS 311