"Psychologia penitencjarna"

Spis treści

Wstęp. Czym zajmuje się psychologia penitencjarna? (Mieczysław Ciosek, Beata Pastwa-Wojciechowska) 14

Rozdział 1. Kara, kary kryminalne i kara pozbawienia wolności 22

Wprowadzenie (Marta J. Boińska) 22

1.1. Wokół pojęcia kary (Janina Nowak) 24

1.2. Przestępstwo i kara kryminalna (Marta J. Boińska) 33

1.3. Polski Kodeks karny z 1997 roku (Marta J. Boińska) 37

1.4. Teorie kary kryminalnej (Marta J. Boińska) 40

1.4.1. Teorie bezwzględne 40

1.4.2. Teorie względne 43

1.4.3. Teorie mieszane 46

1.5. Poszukiwanie nowych rozwiązań: sprawiedliwość naprawcza (Marta J. Boińska) 48

1.6. Kara pozbawienia wolności i jej funkcje (Mieczysław Ciosek) 51

1.7. Czas trwania kary pozbawienia wolności a jej skuteczność (Kamila Żukowska) 57

Wprowadzenie 57

1.7.1. Czas ludzi uwięzionych i jego skuteczność resocjalizacyjna 60

1.8. Poczucie winy, wstyd i poczucie krzywdy u skazanych (Marta J. Boińska) 68

1.8.1. Poczucie winy i wstyd 69

1.8.2. Poczucie winy i wstyd a geneza przestępczości 72

1.8.3. Poczucie winy a zaburzenia psychiczne 75

1.8.4. Poczucie krzywdy u więźniów 76

1.8.5. Odziaływania penitencjarne i poczucie winy 78

Podsumowanie (Marta J. Boińska) 81

Literatura zalecana 83

Pytania sprawdzające 83

Słowa kluczowe 83

Rozdział 2. Powstanie i rozwój instytucji więziennej (Joanna Gruźlewska) 84

Wprowadzenie 84

2.1. Więzienia przeszłości 85

2.2. Systemy penitencjarne 86

2.2.1. System celkowy 87

2.2.2. System progresywny 93

2.2.3. System regresywny 94

2.2.4. System reformatoriów amerykańskich 95

2.2.5. System rodzinny (szwajcarski) 97

2.2.6. System republik 98

2.3. Ewolucja charakteru kary pozbawienia wolności od dolegliwości do naprawy 100

2.4. Typologia polskich instytucji penitencjarnych 104

Podsumowanie 110

Pytania sprawdzające 110

Literatura zalecana 111

Słowa kluczowe 111

Rozdział 3. Teoretyczne podstawy procesu resocjalizacji (Anetta Jaworska) 112

3.1. Proces socjalizacji 112

Wprowadzenie 112

3.1.1. Mechanizmy socjalizacji 114

3.1.2. Socjalizacja w rodzinie – socjalizacja emocjonalna 116

3.1.3. Socjalizacja kulturowa 118

3.1.4. Defekty procesu socjalizacji 119

3.2. Podstawy procesu resocjalizacji w teoriach psychologicznych 121

3.2.1. Teorie psychodynamiczne jako teoretyczna podstawa resocjalizacji 122

3.2.2. Teorie behawioralne jako teoretyczna podstawa resocjalizacji 125

3.2.3. Teorie kognitywne jako teoretyczna podstawa resocjalizacji 130

3.2.4. Teorie humanistyczno-fenomenologiczne jako teoretyczna podstawa resocjalizacji 133

3.2.5. Teorie egzystencjalne jako teoretyczna podstawa resocjalizacji 137

Podsumowanie 143

Pytania sprawdzające 143

Literatura zalecana 144

Słowa kluczowe 144

Rozdział 4. Instytucje izolacyjne dla nieletnich 145

Wprowadzenie (Robert Opora) 145

4.1. Rozwój psychofizyczny młodzieży a naruszanie norm społecznych (Robert Opora) 146

4.2. Filozoficzne koncepcje postępowania z nieletnimi (Robert Opora) 148

4.3. Typologia polskich zakładów poprawczych (Robert Opora) 150

4.4. Rozwój instytucji poprawczych dla nieletnich w Europie (Robert Opora) 153

4.5. Powstanie zakładów poprawczych na ziemiach Polski (Robert Opora) 156

4.6. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym (Robert Opora) 157

4.7. Specyfika działalności zakładów poprawczych (Robert Opora) 159

4.8. Instytucjonalna resocjalizacja nieletnich a kuratela sądowa (Robert Opora) 162

4.9. Chrześcijańskie ośrodki resocjalizacji dla młodzieży (Przemysław Piwowarczyk) 163

Podsumowanie (Robert Opora) 172

Literatura zalecana 173

Pytania sprawdzające 173

Słowa kluczowe 173

Rozdział 5. Zakłady penitencjarne dla kobiet (Monika Marczak, Katarzyna Mirosław-Nawrocka) 174

Wprowadzenie 174

5.1. Geneza instytucji więziennej dla kobiet 178

5.2. Specyfika sytuacji izolacji więziennej kobiet i ich resocjalizacji 184

5.3. „Macierzyństwo więzienne” 193

Podsumowanie 198

Literatura zalecana 200

Pytania sprawdzające 200

Słowa kluczowe 200

Rozdział 6. Zróżnicowanie społeczności więźniów jako złożony problem penitencjarny 201

Wprowadzenie (Paweł Kozłowski) 201

6.1. Więźniowie niepełnosprawni psychicznie i psychopaci (Paweł Kozłowski) 202

6.1.1. Więźniowie psychopaci 206

6.1.2. Więźniowie upośledzeni umysłowo 209

6.1.3. Więźniowie z tendencjami depresyjno-lękowymi 210

6.2. Więźniowie uzależnieni od środków psychoaktywnych (Ewa Szcześniak) 212

6.3. Więźniowie – sprawcy zabójstw (Katarzyna Nosek-Komorowska) 219

6.4. Więźniowie – sprawcy przestępstw seksualnych (Katarzyna Nosek-Komorowska) 225

6.5. Resocjalizacja osadzonych w wieku senioralnym (Anetta Jaworska) 233

6.5.1. Charakterystyka i zaburzenia funkcjonowania psychofizycznego więźniów w wieku senioralnym 234

6.5.2. Śmierć i umieranie w zakładach karnych 237

6.5.3. Zadania psychologii wobec seniorów w zakładach karnych 238

6.5.4. Problemy polityki penitencjarnej wobec skazanych w wieku senioralnym 240

6.5.5. Postępowanie z więźniami seniorami w krajach zachodnich 240

Podsumowanie 242

Pytania sprawdzające 242

Literatura zalecana 243

Słowa kluczowe 243

Rozdział 7. Formy oddziaływań penitencjarnych 244

Wprowadzenie (Paweł Atroszko) 244

7.1. Praca jako podstawowa forma oddziaływania penitencjarnego (Paweł Atroszko) 245

7.1.1. Historyczny rys pracy więźniów 245

7.1.2. Praca jako metoda resocjalizacji 248

7.1.3. Skuteczność pracy jako środka oddziaływania penitencjarnego – badania 252

7.1.4. Ekonomiczny wymiar pracy więźniów 253

7.2. Resocjalizacja przez naukę (Justyna Siemionow) 255

7.2.1. Proces edukacji w instytucjach zamkniętych dla nieletnich 256

7.2.2. Szkolnictwo w instytucjach zamkniętych dla dorosłych 260

7.2.3. Zasady nauczania osób niedostosowanych społecznie 263

7.3. Resocjalizacyjna moc aktywności sportowej więźniów (Franiszek Makurat) 266

7.3.1. Dobroczynne skutki aktywności sportowej 267

7.3.2. Funkcje i skutki aktywności sportowej więźniów 268

7.4. Resocjalizacja przez twórczość (Anetta Jaworska) 275

7.4.1. Twórczość w wybranych koncepcjach psychologicznych 278

7.4.2. Wychowanie przez sztukę 280

7.4.3. Psychologiczne korzyści resocjalizacji przez twórczość 282

7.4.4. Negatywne aspekty resocjalizacji przez twórczość 285

7.4.5. Rodzaje aktywności twórczej w zakładach karnych 285

7.5. Specjalne programy resocjalizacji instytucjonalnej (Joanna Jezierska) 287

7.5.1. Specyfika specjalnych programów resocjalizacji instytucjonalnej 288

7.5.2. Program z zakresu profilaktyki i agresji: trening zastępowania agresji 291

7.5.3. Program z zakresu profilaktyki przemocy w rodzinie: przykładowy program realizowany w Zakładzie Karnym Czarnem 293

Podsumowanie 296

Pytania sprawdzające 296

Słowa kluczowe 297

Literatura zalecana 298

Rozdział 8. Wolontariat hospicyjny więźniów. W kierunku inkluzji społecznej (Robert Witkowski) 299

Wprowadzenie 299

8.1. Resocjalizacja penitencjarna. Pytania o sens 300

8.2. Pomaganie drugiemu człowiekowi – pomysł na oddziaływanie penitencjarne 303

8.3. Pojęcie i istota wolontariatu 304

8.4. Wolontariat osób pozbawionych wolności 307

8.5. Geneza i rozwój wolontariatu hospicyjnego w Polsce 309

8.6. Wolontariat hospicyjny osób pozbawionych wolności 312

8.7. Cele wolontariatu hospicyjnego więźniów i jego psychospołeczne konsekwencje 318

8.8. Współpraca Służby Więziennej z hospicjami i ośrodkami opieki paliatywnej 323

Podsumowanie 325

Pytania sprawdzające 327

Słowa kluczowe 327

Rozdział 9. Duszpasterstwo więzienne (Andrzej Wdowiszewski) 328

Literatura zalecana 328

Wprowadzenie 328

9.1. Duszpasterstwo więzienne z perspektywy historycznej 331

9.2. Duszpasterstwo więzienne w kontekście międzynarodowym 336

9.3. Funkcje i cele duszpasterstwa więziennego 341

9.4. Znaczenie religii i religijności w aspekcie resocjalizacji 344

9.5. Charakterystyka duszpasterzy więziennych w Polsce 348

Podsumowanie 350

Pytania sprawdzające 351

Rozdział 10. Formy kontaktów osób skazanych ze społeczeństwem (Robert Parol) 352

Literatura zalecana 352

Słowa kluczowe 352

Wprowadzenie 352

10.1. Człowiek w społeczeństwie – kontekst pedagogiczny 354

10.1.1. Rodzina 354

10.1.2. Środowisko lokalne 358

10.1.3. Organizacje i stowarzyszenia społeczne 361

10.2. Formy kontaktów skazanych ze społeczeństwem 363

10.2.1. Korespondencja oraz rozmowy telefoniczne skazanych 366

10.2.2. Widzenia skazanych 369

10.2.3. Przepustki skazanych 372

10.2.4. Praca skazanych podczas odbywania kary pozbawienia wolności 381

Podsumowanie 385

Pytania sprawdzające 385

Słowa kluczowe 385

Literatura zalecana 386

Rozdział 11. Fenomen podkultury więziennej (Sławomir Przybyliński, Joanna Gruźlewska) 387

11.1. Początki podkultury więziennej (Sławomir Przybyliński) 387

11.1.1. Historyczne wprowadzenie 387

11.2. Więzienne grupy podkulturowe – istota i charakterystyka (Sławomir Przybyliński) 387

11.1.2. Geneza popkultury więziennej 389

11.2.1. Rodzaje więziennych grup podkulturowych 393

11.2.2. Nieformalny kodeks postępowania więźniów „grypsujących” 399

11.3. Osobliwy obraz podkultury (Sławomir Przybyliński) 404

11.3.1. Samouszkodzenia w środowisku podkulturowym 404

11.3.2. „Dziara” jako istotny element życia skazanych 408

11.4. Przestępczość wewnątrzwięzienna (Joanna Gruźlewska) 414

Podsumowanie (Joanna Gruźlewska) 427

Pytania sprawdzające 427

Słowa kluczowe 427

Literatura zalecana 428

Rozdział 12. Izolacja więzienna jako złożona sytuacja trudna (Jacek M. Piotrowski, Mieczysław Ciosek) 429

Wprowadzenie 429

12.1. Środowisko, sytuacja i sytuacja izolacji 430

12.2. Stres, sytuacje trudne i potrzeby 432

12.3. Stresogenne czynniki środowiska więziennego 442

12.4. Konsekwencje stresu więziennego 446

12.5. Możliwe sposoby radzenia sobie więźniów ze stresem 451

Podsumowanie 460

Pytania sprawdzające 460

Literatura zalecana 461

Słowa kluczowe 461

Rozdział 13. Służba więzienna: organizacje, struktura, funkcje (Andrzej Piotrowski) 462

Wprowadzenie 462

13.1. Podstawy prawne funkcjonowania Służby Więziennej 464

13.2. Organizacja Służby Więziennej 467

13.3. Struktura zatrudnienia funkcjonariuszy Służby Więziennej 471

13.4. Funkcje administracji penitencjarnej 472

13.5. Personel penitencjarny 475

13.6. Szkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej 477

Literatura zalecana 481

Podsumowanie 481

Pytania sprawdzające 481

Słowa kluczowe 481

Rozdział 14. Zmierzch kary pozbawienia wolności? Sens współczesnej kary uwięzienia (Henryk Machel, Elżbieta Chęcińska) 482

Wprowadzenie 482

14.1. Czy z kary pozbawienia wolności można usunąć dolegliwość? 484

14.2. Prawna obudowa kary pozbawienia wolności 488

14.3. Władza personelu penitencjarnego nad więźniami 490

14.4. Kara pozbawienia wolności a powrotność 491

14.5. Odkrycie Roberta Martisona 496

14.6. Czy zakłady karne mogą realizować w pełni cel kary pozbawienia wolności? 498

14.7. Kara pozbawienia wolności jako instrument utrwalony 502

Podsumowanie 505

Pytania sprawdzające 506

Słowa kluczowe 507

Rozdział 15. W kierunku nieizolacyjnych kar kryminalnych. Kary alternatywne i system dozoru elektronicznego (Łukasz Wirkus) 508

Literatura zalecana 508

Wprowadzenie 508

15.1. Nowy kierunek w polityce karnej 510

15.2. Grzywna 513

15.3. Kara ograniczenia wolności i prace społecznie użyteczne 514

15.4. System Dozoru Elektronicznego 518

Podsumowanie 521

Literatura zalecana 522

Pytania sprawdzające 522

Słowa kluczowe 522

Rozdział 16. Pomoc postpenitencjarna a readaptacja społeczna osób opuszczających jednostki penitencjarne (Robert Poklek) 523

Wprowadzenie 523

16.1. Geneza idei pomocy dla więźniów 528

16.2. Sytuacja psychospołeczna więźniów w trakcie odbywania kary i po zwolnieniu z zakładu karnego 534

16.3. Prawne uregulowania pomocy postpenitencjarnej 539

16.4. Formy i rodzaje pomocy postpenitencjarnej świadczonej osadzonym i ich rodzinom 543

16.5. Instytucjonalny system pomocy postpenitencjarnej 544

16.5.1. Zakład karny 545

16.5.2. Kurator sądowy 547

16.5.3. Pomoc społeczna 548

16.5.4. Organizacje pozarządowe i samorządowe 550

16.6. Etapy pomocy postpenitencjarnej i przygotowanie do społecznej readaptacji 552

Podsumowanie 555

Pytania sprawdzające 556

Słowa kluczowe 556

Literatura zalecana 557

Bibliografia 558

O Autorach 595