"Psychologia rozwoju człowieka"

Spis treści

PRZEDMOWA 12

I. PODSTAWY PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA redakcja Janusz Trempała 18

1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAUKOWEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA Maria Kielar-Turska 20

1.1. Poglądy na dziecko i dzieciństwo 20

1.1.1. Obraz dzieciństwa w okresie średniowiecza 21

1.1.2. Obraz dzieciństwa w okresie Oświecenia i Romantyzmu 22

1.1.3. Obraz dzieciństwa w XIX wieku 23

1.1.4. Obraz dzieciństwa w XX wieku 23

1.1.5. Obraz dzieciństwa na początku XXI wieku 24

1.2. Prekursorzy badań nad rozwojem 25

1.2.1. Początki naukowych badań w XIX wieku 25

1.2.2. Prace okresu międzywojennego 29

1.2.3. Początki koncepcji rozwoju człowieka w ciągu życia 33

1.2.4. Prekursorzy badań nad rozwojem w Polsce 35

1.3. Krótka historia podstawowych dylematów w rozważaniach nad rozwojem 39

1.4. Przedmiot, zadania i działy współczesnej psychologii rozwojowej 40

1.5. Podsumowanie 43

2. NATURA ROZWOJU PSYCHICZNEGO Janusz Trempała 45

2.1. Pojmowanie rozwoju 45

2.1.1. Pojęcie rozwoju 45

2.1.2. Cechy zmian rozwojowych 48

2.2. mian rozwojowych 53

2.2.1. Zmiany ontogenetyczne 53

2.2.2. Czas i zakres występowania zmian 54

2.3. Mikro- i makroskopowe modele przebiegu zmian rozwojowych 55

2.2.3. Klasyfikacja uogólniająca 55

2.3.1. Mikro- i makrorozwój 55

2.3.2. Poziom makroskopowy 56

18. WSPIERANIE MŁODZIEŻY W ZAKRESIE SAMOPOZNANIA, PLANOWANIA WŁASNEGO ŻYCIA ORAZ PODEJMOWANIA DECYZJI DOTYCZĄCYCH WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI Maria Czerwińska-Jasiewicz 57

2.3.3. Poziom mikroskopowy 57

2.4. W kierunku ogólnego modelu przebiegu zmian rozwojowych 59

2.4.1. Indywidualny charakter zmian rozwojowych 60

2.4.2. Relacyjność zmian rozwojowych 62

2.5. Podsumowanie 65

3. MECHANIZM ZMIANY ROZWOJOWEJ Janusz Trempała 67

3.1. Natura a kultura 67

3.1.1. Dziedziczenie i dojrzewanie 67

3.1.2. Środowisko i nabywanie doświadczeń 70

3.2. Geny a środowisko 75

3.2.1. Odziedziczalność cech zachowania 75

3.2.2. Geny a środowisko w ciągu życia ludzkiego 77

3.2.3. Współdziałanie genów i środowiska w ciągu życia 78

3.3. W kierunku ogólnego modelu wyjaśniania zmian rozwojowych 80

3.3.1. Rozwój jako funkcja ogólnej sytuacji 80

3.3.2. Rozwój jako funkcjonowanie w procesie zmian o charakterze adaptacyjnym 81

3.3.3. Neorealizm w poszukiwaniu ogólnego modelu rozwoju 85

3.4. Podsumowanie 86

4. TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO Hanna Liberska 88

4.1. Klasyfikacje teorii rozwoju psychicznego 88

4.2. Wybrane teorie i koncepcje rozwoju człowieka 89

4.2.1. Teorie psychoanalityczne 89

4.2.2. Teorie behawiorystyczne i uczenia się 97

4.2.3. Teorie poznawcze 102

4.2.4. Teorie etologiczne 112

4.2.5. Podejście humanistyczne 119

4.2.6. Podejście socjologiczne 121

4.2.7. Podejście ekologiczne 122

4.2.8. Podejście kontekstualno-dialektyczne 124

4.3. Koncepcje rozwoju człowieka w polskiej literaturze psychologicznej 130

4.3.1. Koncepcja strukturacji i restrukturacji doświadczenia Tyszkowej 130

4.3.2. Koncepcja rozwoju aktywności Przetacznik‑Gierowskiej 132

4.3.3. Koncepcja rozwoju w cyklu życia indywidualnego Niemczyńskiego 134

4.3.4. Temporalny model rozwoju Trempały 136

4.3.5. Funkcjonalna koncepcja rozwoju Porębskiej 137

4.3.6. Biograficzna koncepcja rozwoju człowieka Pietrasińskiego 138

4.3.7. Koncepcja osobowości rozwojowej Obuchowskiego 140

4.4. Podsumowanie 142

5. BADANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA Janusz Trempała i Marian Olejnik 144

5.1. Podejścia badawcze w psychologii rozwojowej 144

5.1.1. Podejście skoncentrowane na zmiennych vs. na osobie 144

5.1.2. Podejście statyczne vs. dynamiczne 146

5.1.3. Paradygmat ilościowy vs. jakościowy 149

5.2. Plany badań rozwojowych 150

5.2.1. Ogólny Model Rozwoju Schaie’go 150

5.2.2. Strategie tradycyjne 151

5.2.3. Strategie sekwencyjne 153

5.3. Analiza danych o rozwoju: analiza różnic, analiza korelacji, dopasowanie modeli 154

5.4. Problemy etyczne w badaniach nad rozwojempsychicznym 157

5.5. Podsumowanie 159

II. ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ŻYCIA redakcja Maria Kielar-Turska 162

6. Okres prenatalny Dorota Kornas-Biela 164

6.1. Embrionalny okres życia 164

6.1.1. Biologiczne warunki poczęcia 164

6.1.2. Embrionalny rozwój człowieka 166

6.2. Płodowy okres życia 170

6.2.1. Rozwój fizyczny 170

6.2.2. Rozwój motoryczny 174

6.2.3. Rozwój zmysłów 176

6.2.4. Dojrzewanie układu nerwowego 180

6.2.5. Komunikacja prenatalna 183

6.3. Narodziny jako etap rozwojowy 186

6.2.6. Wykrywanie nieprawidłowości w rozwoju dziecka 186

6.4. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie prenatalnym 187

7. Wczesne dzieciństwo Marta Białecka-Pikul 189

7.1. Wiek niemowlęcy. Pierwszy rok życia 189

7.1.1. Noworodek 189

7.1.2. Rozwój psychomotoryczny niemowlęcia 191

7.1.3. Rozwój społeczny niemowlęcia: poznanie społeczne, komunikacja, przywiązanie 200

7.1.4. Rozwój emocjonalny, temperament i samoświadomość niemowląt 204

7.2. Wiek poniemowlęcy. Drugi i trzeci rok życia 206

7.2.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 206

7.2.2. Rozwój poznawczy 207

7.2.3. Rozwój komunikacji i języka 209

7.2.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 211

7.2.5. Rozwój pojęcia Ja, temperament i aktywność 213

7.3. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnego dzieciństwa 217

8. ŚREDNIE DZIECIŃSTWO – WIEK PRZEDSZKOLNY Maria Kielar-Turska 219

8.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 219

8.2. Rozwój poznawczy 221

8.2.1. Sprawności percepcyjne 221

8.2.2. Funkcje zarządzające 222

8.2.3. Pamięć 223

8.2.4. Myślenie 225

8.2.5. Reprezentacja poznawcza 229

8.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 232

8.4. Rozwój emocjonalny 236

8.5. Rozwój społeczny 238

8.6. Dziecięca moralność 240

8.7. Osobowość dziecka 241

8.8. Formy aktywności 243

8.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniego dzieciństwa 246

9. PÓŹNE DZIECIŃSTWO – MŁODSZY WIEK SZKOLNY Anna Kołodziejczyk 251

9.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 252

9.2. Rozwój poznawczy 252

9.1.1. Rozwój fizyczny 252

9.1.2. Sprawność motoryczna 252

9.2.1. Rozwój myślenia logicznego 252

9.2.2. Zmiany rozwojowe w przetwarzaniu informacji 253

9.2.3. Obraz świata 257

9.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 259

9.3.1. Świadomość językowa i rozumienie wypowiedzi 259

9.3.2. Sprawności komunikacyjne 259

9.3.3. Język pisany 260

9.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 262

9.4.1. Rozwój percepcji społecznej 262

9.4.2. Rozwój relacji z innymi 262

9.4.3. Rozwój rozumienia i wyrażania emocji 264

9.5. Rozwój moralny 266

9.6. Osobowość 268

9.7. Formy aktywności 270

9.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnego dzieciństwa 271

10. DORASTANIE Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko 276

10.1. Rozwój biologiczny 276

10.1.1. Rozwój fizyczny i motoryczny, czyli osiąganie wyglądu człowieka dorosłego 276

10.1.2. Rozwój seksualny – ku zachowaniom intymnym 278

10.2. Rozwój poznawczy 280

10.2.1. Przejście w myśleniu od prymatu rzeczywistości do prymatu możliwości 280

10.2.2. Rozwój świadomości: od świadomości praktycznej do autorefleksji 281

10.2.3. Rozwój poznawczy a myślenierelatywistyczne w okresie dorastania 281

10.2.4. Rozwój poznawczy w okresie dorastania z perspektywy teorii przetwarzania informacji 282

10.3. Rozwój emocjonalny 283

10.2.5. Pamięć w okresie dorastania 283

10.3.1. Od chwiejności do stabilizacji uczuciowej 283

10.3.2. Rozwój ku wyższej uczuciowości 285

10.4. Rozwój osobowości 286

10.4.1. Przejście od niespójnego i niestabilnego Ja do Ja zintegrowanego 286

10.4.2. Rodzaje sytuacji trudnych doświadczanych przez współczesnych dorastających 287

10.4.3. Tożsamość indywidualna jako najistotniejszy czynnik integrujący osobowość dorastających 288

10.4.4. Rozwój tożsamości 290

10.5. Rozwój moralny 291

10.5.1. Przejście od heteronomii do autonomii moralnej 291

10.5.2. motywacja zaangażowana w zachowanie etyczne 292

10.6. Rozwój społeczny 294

10.5.3. Płeć oraz kulturowe uwarunkowania rozwoju moralnego dorastających 294

10.6.1. Zmiany w relacjach z rodzicami i rówieśnikami 294

10.6.2. Odnajdywanie swojego miejsca w społeczeństwie 296

10.7. Zachowanie młodzieży – przegląd wybranych zagadnień 297

10.7.1. Zachowania pozytywne 297

10.7.2. Zachowania negatywne 298

10.8. Podstawowe formy aktywności 300

10.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie dorastania 300

11. WCZESNA DOROSŁOŚĆ Ewa Gurba 304

11.1. Wkraczanie w dorosłość 304

11.2. Pojęcie „dorosłości” w rozumieniu młodzieży i badaczy 306

11.3. Rozwój fizyczny 309

11.4. Rozwój emocjonalny i społeczny 310

11.4.1. Rozwój emocjonalny 310

11.4.2. Związki intymne 311

11.4.3. Małżeństwo i rodzina 312

11.4.4. Aktywność zawodowa 314

11.5. Rozwój poznawczy 315

11.5.1. Perspektywa psychometryczna 315

11.5.2. Perspektywa genetyczno‑epistemologiczna 316

11.6. Rozwój moralny 320

11.7. Osobowość młodego dorosłego, czyli o dojrzałości psychicznej 322

11.7.1. Zmiany w strukturze Ja 322

11.7.2. Zmiana i ciągłość w obrębie cech osobowości 323

11.7.3. Rozwój tożsamości 325

11.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości 326

12. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ Marian Olejnik 329

12.1. Rozwój fizyczny 329

12.1.1. Funkcje czuciowe 329

12.1.2. Funkcje psychomotoryczne 330

12.1.3. Ogólny stan zdrowia 330

12.2. Rozwój poznawczy 331

12.2.1. Inteligencja psychometryczna 331

12.2.2. Prywatne teorie inteligencji 332

12.2.3. Myślenie postformalne 333

12.2.4. Wiedza „ekspertywna” 333

12.3. Rozwój emocjonalny i społeczny 334

12.3.1. Kryzys wieku średniego 334

12.3.2. Rozwój uczestnictwa w pracy zawodowej 335

12.3.3. Aktywność społeczna w rodzinie 336

12.4. Rozwój osobowości 337

12.4.1. Modele stabilności 337

12.4.2. Modele wzrostu 339

12.5. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniej dorosłości 340

13. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ Maria Straś-Romanowska 343

13.1. Wkraczanie w okres późnej dorosłości 343

13.2. Biologiczny wymiar starzenia się 344

13.2.1. Mechanizmy starzenia się 345

13.3. Społeczny wymiar starzenia się 347

13.3.1. Style funkcjonowania ludzi starszych 348

13.3.2. Role społeczne w późnej dorosłości 348

13.4. Starzenie się w wymiarze życia psychicznego 350

13.4.1. Zmiany dotyczące funkcji poznawczych 350

13.4.2. Starzenie się w wymiarze osobowości 354

13.4.3. Mądrość człowieka starego 359

13.5. Jakość życia w późnej dorosłości 361

13.6. Kres życia – umieranie 362

13.7. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnej dorosłości 364

III. STOSOWANA PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA: WYBRANE ZAGADNIENIA redakcja Adam Niemczyński i Maria Czerwińska-Jasiewicz 368

Wiedza o rozwoju człowieka w sferze edukacji 369

14. PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU SFERY METAPOZNAWCZEJ W TEORII I PRAKTYCE NAUCZANIA Maria Ledzińska i Ewa Czerniawska 370

14.1. Zmiany w świecie, zmiany w nauczaniu 370

14.2. Psychologia poznawcza jako kontekst analiz 371

14.3. Uczenie się w ujęciu poznawczym 372

14.4. Metapoznanie 373

14.4.1. Istota, struktura, rozwój 373

14.4.2. Związki metapoznania ze sferą poznawczą 374

14.4.3. Kontrola jako istotne ogniwo metapoznania 375

14.5. Metapoznanie w praktyce nauczania 376

14.5.1. Zasady nauczania z perspektywy poznawczej 376

14.5.2. Etapy nauczania 378

14.6. Podsumowanie 380

15. PRAKTYCZNE IMPLIKACJE WIEDZY O ROZWOJU SPOŁECZNO-MORALNYM Adam Niemczyński 381

15.1. Użyteczność wiedzy o rozwoju społeczno‑moralnym 381

15.2. badań nad rozwojem społeczno-moralnym 382

15.2.1. Natywizm i charakter moralny 382

15.2.2. Empiryzm i moralny hedonizm 384

15.3. Psychologia poznawczo-rozwojowa i jej intencjonalizm moralny 385

15.4. Strategia stosowania wiedzy o rozwoju społeczno‑moralnym 390

15.5. Podsumowanie 393

16. ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ WSPIERAJĄCĄ ROZWÓJ INDYWIDUALNY UCZNIÓW Jan Łuczyński 396

16.1. Obszary edukacyjnego wspierania rozwoju 396

16.1.1. Nabywanie wiedzy 397

16.1.2. Orientacja w świecie wartości 398

16.1.3. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych 400

16.1.4. Rozwijanie umiejętności funkcjonowania w świecie społecznym 404

16.1.5. Rozwijanie zdolności samopoznania i kierowania własnym rozwojem 405

16.2. Zarządzanie edukacyjne 407

16.3. Podsumowanie 408

Wiedza o rozwoju człowieka w sferze opieki psychologicznej 410

17. PRAKTYCZNA WIEDZA O ROZWOJU ŻYCIA RODZINNEGO Ludwika Wojciechowska 412

17.1. Rodzina: definicje i właściwości 412

17.2. Teorie rozwoju rodziny 413

17.3. Przemiany w życiu rodziny na tle rozwoju jej członków 419

17.4. Natura zmian w rodzinie w ciągu życia 422

17.5. Podsumowanie 422

18.1. Samopoznanie i samookreślenie jako główne zadania rozwojowe okresu dorastania 424

18.1.1. Samopoznanie w procesie kształtowania się tożsamości młodzieży 424

18.1.2. „Wrastanie” w społeczeństwo dorosłych a określanie siebie i swojej przyszłości przez młodzież 425

18.1.3. Rozwój orientacji przyszłościowej młodzieży a samopoznanie 425

18.1.4. Tworzenie koncepcji dotyczącej własnego życia oraz jego projektu 427

18.2. Planowanie własnej przyszłości przez młodzież w okresie dorastania 428

18.2.1. Style życia preferowane przez młodzież 428

18.3. Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości 429

18.2.2. Cele i plany życiowe młodzieży 429

18.3.1. Główne rodzaje decyzji życiowych młodzieży 429

18.3.2. Decyzje życiowe w kontekście teorii decyzji 430

18.4. Przygotowanie młodzieży do planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości 431

18.4.1. Podstawy teoretyczne oddziaływań 431

18.4.2. Oddziaływania dotyczące planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości przez młodzież 432

18.5. Podsumowanie 433

19. WSPOMAGANIE FUNKCJONOWANIA LUDZI STARZEJĄCYCH SIĘ Ludmiła Zając-Lamparska 436

19.1. Możliwości pomyślnego starzenia się 436

19.2. Wspomaganie funkcjonowania poznawczego osób starzejących się 438

19.2.1. Selektywna optymalizacja procesów poznawczych 438

19.2.2. Kompensacja w obszarze procesów poznawczych 441

19.2.3. Mądrość jako nowe jakościowo zjawisko w funkcjonowaniu poznawczym osób starzejących się 442

19.3. Wspomaganie funkcjonowania osób starzejących się na poziomie osobowościowym – samoocena i tożsamość 443

19.3.1. Selektywna optymalizacja i kompensacja w zakresie samooceny 443

19.3.2. Nowe jakościowo zjawiska w obszarze tożsamości 445

19.4. Podsumowanie 447

Zastosowania kliniczne wiedzy o rozwoju człowieka 449

20. WSPOMAGANIE ROZWOJU OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ Małgorzata Kościelska 450

20.1. Postacie niepełnosprawności intelektualnej 451

20.2. Geneza niepełnosprawności intelektualnej 451

20.2.1. Wady genetyczne 451

20.2.2. Uszkodzenia układu nerwowego 452

20.2.3. Choroby somatyczne i defekty percepcyjne w powstawaniu niepełnosprawności 452

20.2.4. inne formy patologii środowiska 453

20.2.5. Trauma psychiczna 453

20.2.6. Zaburzenia intrapsychiczne 453

20.2.7. Procesy inwolucyjne 453

20.2.8. Proces patologizacji rozwoju prowadzący do niepełnosprawności intelektualnej 453

20.3. Ogólne zasady wspomagania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną 454

20.3.1. Wspomaganie biofizyczne 454

20.3.2. Wspomaganie środowiskowe 454

20.3.3. Wspomaganie pedagogiczne 455

20.3.4. Wspomaganie psychologiczne 455

20.4. Wybrane problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnych fazach życia 456

20.3.5. Wspomaganie ogólnospołeczne 456

20.4.1. Okres przed narodzeniem 456

20.4.2. Narodziny 457

20.4.3. Dzieciństwo 457

20.4.4. Okres szkolny 458

20.4.5. W kierunku dorosłości 459

20.5. Podsumowanie 461

21. WSPOMAGANIE OSÓB Z ZABURZENIAMI NALEŻĄCYMI DO AUTYSTYCZNEGO SPEKTRUM W PERSPEKTYWIE PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ Ewa Pisula 463

21.1. Charakterystyka osób z zaburzeniami należącymi do autystycznego spektrum 463

21.2. Wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem 465

21.2.1. Wczesne wykrywanie i wczesna interwencja 466

21.2.2. Wspieranie rozwoju dziecka z autyzmem w wieku szkolnym 467

21.2.3. Trudności szkolne dzieci z autyzmem 468

21.3. Wspomaganie rozwoju młodzieży i dorosłych 469

21.3.1. Problemy związane z dorastaniem 469

21.4. Podsumowanie 470

21.3.2. Problemy rozwoju osób z autyzmem od dzieciństwa do dorosłości 470

SŁOWNIK SŁÓW KLUCZOWYCH 472

LITERATURA CYTOWANA 478

INDEKS NAZWISK 531

INDEKS RZECZOWY 544

WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI 553

O AUTORACH 554