"Geriatria. Praktyczny przewodnik"

Spis treści

Część I. Poznawanie geriatrii 24

1. Edukacja medyczna dostosowana do wieku pacjenta, kształtująca myślenie geriatryczne Maria Cristina Polidori, Katrin Singler, Regina Roller-Winsberger (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 26

Piśmiennictwo 7 2. Nauczanie i poznawanie istoty geriatrii Adrian Blundell, Tahir Masud (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 32

2.1. Wprowadzenie 32

2.2. Teorie uczenia się 33

2.2.1. Andragogika 33

2.2.2. Refleksyjne uczenie się 33

2.2.3. Uczenie się przez doświadczenie 34

2.2.4. Motywacja 35

2.2.5. Style uczenia się 35

2.2.6. Proces oceny 36

2.2.7. Ocena programów edukacyjnych 36

2.3. Nauczanie przeddyplomowe – aspekty praktyczne 37

Piśmiennictwo 16 Część II. Charakterystyka procesu starzenia się i geriatrii 42

3. Proces starzenia. Zróżnicowanie populacyjne i indywidualne Jean-Pierre Michel (tłumaczenie: Barbara Gryglewska) 44

3.1. Zróżnicowanie starzejącej się populacji 45

3.2. Zróżnicowanie indywidualne – perspektywa cyklu życia 46

3.2.1. Determinanty zmian w sprawności w cyklu życia 46

3.2.2. Determinanty w cyklu życia wartości ciśnienia krwi i parametrów zdrowotnych kardiologiczno-metabolicznych u osób starszych 47

3.2.3. Determinanty w cyklu życia warunkujące wydolność poznawczą w starszym wieku 47

3.3. Kwestie kulturowe i etyczne związane z heterogennością starzejącej się populacji 48

3.3.1. Kulturowe różnice w procesie starzenia 48

3.3.2. Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek 49

Piśmiennictwo 27 4. Koncepcja zespołu słabości/kruchości (frailty) i utraty sprawności funkcjonalnej Maria Ángeles Caballero Mora, Leocadio Rodriguez Mañas (tłumaczenie: Anna Skalska) 52

4.1. Koncepcja zespołu słabości 53

4.2. Etiologia 55

4.3. Zastosowania kliniczne 57

4.4. Jak postępować z zespołem słabości lub jemu zapobiegać 58

4.5. Potencjalne interwencje 62

Piśmiennictwo 64

5. Nietypowa prezentacja chorób w starości Marcel Olde Rikkert, Marianne B. van Iersel, Marjolein H.J. van de Pol, Dieneke van Asselt (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 68

5.1. Nietypowa prezentacja chorób u starszych chorych. Choroby starości 69

5.2. Zmiany fizjologiczne wynikające z procesu starzenia 70

5.2.1. Zespół kruchości – nietypowe objawy i interakcje 70

5.2.2. Spowolnienie poprawy stanu zdrowia i nietypowe objawy 73

5.2.3. Wieloprzyczynowość zamiast brzytwy Ockhama 73

5.3. Medycyna oparta na faktach w geriatrii 74

5.3.1. W kierunku spersonalizowanej EBM 75

5.4. Wspólne podejmowanie decyzji 77

5.4.1. Złożoność wspólnego podejmowania decyzji ze starszymi pacjentami 79

5.4.2. Niejednoznaczność (ang. uncertainty) 80

5.4.3. Wyzwania wspólnego podejmowania decyzji w przypadku osób starszych 81

Piśmiennictwo 85

6. Złożoność pacjenta geriatrycznego Graziano Onder, Davide Liborio Vetrano (tłumaczenie: Barbara Bień, Ewelina Łukaszyk) 86

6.1. Definicja i wyznaczniki złożoności 87

6.2. Jak podejść do oceny złożoności? 89

6.3. Krótki przewodnik zarządzania złożonością starszych pacjentów 90

Część III. Wielkie zespoły geriatryczne 96

7. Pogorszenie funkcji poznawczych Maria Cristina Polidori, Gereon Nelles, Umberto Senin, Patrizia Mecocci (tłumaczenie: Katarzyna Broczek) 98

7.1. Demografia, definicje i patofizjologia zaburzeń neuropoznawczych 99

7.2. Czynniki związane z zaburzeniami poznawczymi i otępieniem – niedoceniane zmiany, czynniki ryzyka i konsekwencje 106

7.3. Wyzwania w zakresie terapii i zasad postępowania 108

Piśmiennictwo 113

8. Delirium/Majaczenie Alasdair M.J. MacLullich (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 116

8.1. Definicja i epidemiologia delirium 117

8.2. Rozpoznanie delirium 118

8.3. Leczenie delirium: wyzwanie 121

Piśmiennictwo 123

Sugerowana lektura 123

9. Upadki Reto W. Kressig, Stephanie A. Bridenbaugh (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 124

9.1. Wprowadzenie 124

9.2. Etiologia upadków u osób starszych 125

9.3. Wieloczynnikowa ocena ryzyka 127

9.3.1. Zbieranie wywiadu 127

9.4. Narzędzia do badań przesiewowych 128

9.3.2. Objawy kliniczne 128

9.3.3. Badania laboratoryjne 128

9.5. Narzędzia oceny 129

9.5.1. Test „Wstań i idź” (Timed Up and Go Test – TUG) 129

9.5.2. Test „Wstań i idź” wykonywany w wyobraźni (imagined Timed Up and Go Test – TUGi) 129

9.5.3. Dwuzadaniowy test „Wstań i idź” (Dual tusk Timed Up and Go – TUG-DT) 129

9.5.4. Szybkość chodu 130

9.5.5. Test pięciokrotnego wstawania z krzesła (Five Times Sit-to-Stand Test) 130

9.5.6. Test ortostatyczny z pozycji leżącej do stojącej (Lying-to-Standing Orthostatic Test) 130

9.6. Interwencje 131

9.5.7. Algorytm oceny starszego pacjenta z upadkami 131

9.6.1. Tai chi 132

9.7. Podsumowanie 133

9.6.2. Rytmika Jaques-Dalcroze’a 133

Piśmiennictwo 134

10. Sarkopenia Alfonso J Cruz-Jentoft, Beatriz Montero-Errasquin (tłumaczenie: Karolina Piotrowicz, Jerzy Gąsowski) 136

10.1. Co to jest sarkopenia? 137

10.2. Jak dochodzi do rozwoju sarkopenii? 138

10.3. Identyfikacja pacjentów z sarkopenią 138

10.3.1. Diagnostyka 139

10.4. Zapobieganie i leczenie 141

Piśmiennictwo 142

11. Nietrzymanie moczu / Inkontynencja Yvonne Hoffmann-Weltin (tłumaczenie: Arkadiusz Styszyński) 144

11.1. Nietrzymanie moczu 146

11.1.1. Rodzaje nietrzymania moczu 146

11.1.2. Diagnostyka nietrzymania moczu 146

11.1.3. Jak oceniać nietrzymanie moczu 147

11.1.4. Jak leczyć nietrzymanie moczu 148

Piśmiennictwo 152

Sugerowana lektura 152

Część IV. Częste choroby związane z wiekiem 154

12. Cukrzyca Stefania Maggi, Nicola Veronese (tłumaczenie: Kornelia Kędziora-Kornatowska) 156

12.1. Wprowadzenie 156

12.2. Epidemiologia, typy cukrzycy 157

12.3. Wywiad u starszych pacjentów z cukrzycą 159

Piśmiennictwo 162

13. Choroby sercowo-naczyniowe Timo E. Strandberg, Tuomo Nieminen (tłumaczenie: Karolina Piotrowicz, Jerzy Gąsowski) 164

13.1. Aspekty epidemiologiczne chorób sercowo-naczyniowych w starszym wieku 165

13.2. Ocena starszych pacjentów w kierunku chorób sercowo- -naczyniowych 165

13.3. Nadciśnienie tętnicze 169

13.3.1. Wiadomości ogólne 169

13.3.2. Diagnostyka nadciśnienia tętniczego wśród starszych pacjentów 169

13.3.3. Leczenie 169

13.4. Choroba naczyń wieńcowych 171

13.4.1. Wiadomości ogólne 171

13.5. Zaburzenia rytmu serca 172

13.4.2 Leczenie postaci przewlekłych 172

13.4.3. Leczenie ostrych zespołów wieńcowych 172

13.5.1. Wiadomości ogólne 172

13.5.2. Leczenie zespołu chorego węzła zatokowego i bloków przedsionkowo-komorowych 173

13.5.3. Leczenie migotania przedsionków 173

13.6. Zastawkowe choroby serca 174

13.6.1. Wiadomości ogólne 174

13.7. Niewydolność serca 175

13.6.2. Leczenie stenozy aortalnej 175

13.6.3. Leczenie niedomykalności mitralnej 175

13.7.1. Wiadomości ogólne 175

13.7.2. Diagnostyka niewydolności serca 176

13.7.3. Leczenie niewydolności serca 177

13.8. Farmakoterapia w schorzeniach sercowo-naczyniowych 178

13.7.4. Leczenie paliatywne w niewydolności serca 178

Piśmiennictwo 181

14. Udar mózgu i choroba naczyń mózgowych Donal Fitzpatrick, Desmond O’Neil (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 182

14.1. Epidemiologia i definicja 183

14.2. Etiologia udaru niedokrwiennego 183

14.3. Ocena kliniczna 184

14.3.1. Mowa 185

14.3.2. Zaburzenia percepcji 185

14.4. Badania diagnostyczne 186

14.5. Postępowanie 186

14.3.3. Funkcje poznawcze 186

14.5.1. Oddziały udarowe i terapia reperfuzyjna 186

14.6. Przewlekła choroba udarowa 188

14.5.2. Rehabilitacja 188

Piśmiennictwo 189

15. Depresja Sylvie Bonin-Guillaume, Michel Benoit (tłumaczenie: Katarzyna Broczek) 190

15.1. Definicja, epidemiologia i diagnostyka 190

15.2. Leczenie 193

15.2.1. Leczenie farmakologiczne – podstawowe zasady 193

15.2.2. Zalecenia ukierunkowane na poprawę skuteczności leczenia 194

15.2.3. Leczenie niefarmakologiczne 194

Piśmiennictwo 196

16. Choroba nerek w wieku podeszłym Gerhard Wirnsberger (tłumaczenie: Jerzy Chudek) 198

16.1. Ostra choroba nerek (OChN) 199

16.1.1. Etiologia ostrej choroby nerek 200

16.1.2. Obraz kliniczny 202

16.1.3. Ocena kliniczna 202

16.1.4. Badania laboratoryjne 202

16.1.5. Testy przydatne w rozpoznawaniu przednerkowej OChN 202

16.1.6. Badanie cytologiczne moczu 203

16.1.7. Postępowanie/Leczenie 203

16.2. Przewlekła choroba nerek (PChN) 204

Piśmiennictwo 207

17. Zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej Gerhard Wirnsberger (tłumaczenie: Jerzy Chudek) 210

17.1. Wstęp 211

17.2. Odwodnienie 211

17.3. Przewodnienie 213

17.2.1. Leczenie 213

17.3.1. Leczenie 214

17.4. Hiponatremia 215

17.4.1. Przyczyny hiponatremii 215

17.4.2. Objawy hiponatremii 216

17.4.3. Leczenie hiponatremii 217

17.5. Hipernatremia 218

17.4.4. Hiponatremia hiperwolemiczna 218

17.5.1. Przyczyny hipernatremii 218

Piśmiennictwo 219

17.5.2. Obraz kliniczny 219

17.5.3. Leczenie 219

18. Zaburzenia słuchu i wzroku Karen Andersen-Ranberg (tłumaczenie: Arkadiusz Styszyński) 222

18.1. Uszkodzenie słuchu 222

18.2. Wpływ badań przesiewowych na zaburzenia słuchu u pacjentów w podeszłym wieku 224

18.3. Postępowanie z pacjentami z zaburzeniami słuchu 224

18.4. Upośledzenie wzroku 225

18.5. Wpływ badań przesiewowych w kierunku upośledzenia wzroku u pacjentów geriatrycznych 226

Piśmiennictwo 229

18.6. Postępowanie z pacjentami z wadami wzroku 229

19. Odleżyny Dimitri Beeckman, Nele Van Damme, Dorien De Meyer, Karen Van den Bussche (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 230

19.1. Definicja, etiologia i następstwa 231

19.2. Klasyfikacja i diagnostyka różnicowa 232

19.3. Jak zapobiegać odleżynom? 233

Piśmiennictwo 239

20. Zaburzenia ruchowe Stephanie A. Bridenbaugh, Reto W. Kressig (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 240

20.1. Zaburzenia ruchowe 240

20.1.1. Drżenie 243

20.2. Ocena zaburzeń ruchowych 244

20.3. Choroba Parkinsona i parkinsonizm 245

20.4. Zespół niespokojnych nóg 246

20.5. Podsumowanie 246

Piśmiennictwo 247

21. Ból Nele van den Noortgate (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 248

21.1. Wprowadzenie i kontekst 249

21.2. Badanie przesiewowe i ocena bólu 250

21.2.1. Badanie przesiewowe bólu przewlekłego 250

21.2.2. Ocena kliniczna 251

21.3. Leczenie bólu przewlekłego 253

21.3.1. Postępowanie niefarmakologiczne 253

21.3.2. Preparaty do stosowania miejscowego 253

21.3.3. Minimalnie inwazyjne leczenie miejscowe 253

21.3.4. Systemowe leczenie przeciwbólowe 254

21.3.5. Praktyczne zalecenia dotyczące radzenia sobie ze skutkami ubocznymi stosowania opioidów 258

21.3.6. Leki adjuwantowe i leczenie bólu neuropatycznego 259

21.3.7. Leczenie starszych pacjentów z otępieniem 259

Piśmiennictwo 261

22. Osteoporoza Hubert Blain, Tahir Masud, Finbarr C. Martin, Stefania Maggi (tłumaczenie: Małgorzata Izabela Sobieszczańska) 262

22.1. Podłoże osteoporozy i osteopenii 263

22.1.1. Definicja 263

22.1.2. Epidemiologia (Hernlund i wsp., 2013) 263

22.2. Czynniki ryzyka i prewencja osteoporozy 264

22.3. Pułapki w wykrywaniu złamań niskoenergetycznych 265

22.4. Pułapki w wykrywaniu osteoporozy 265

22.5. Diagnostyka różnicowa osteoporozy w podeszłym wieku 266

22.6. Możliwości leczenia osteoporozy u osób starszych 266

22.6.1. Leczenie niefarmakologiczne 267

22.6.2. Opcje leczenia farmakologicznego 268

Piśmiennictwo 269

22.6.3. Obietnice nowych opcji leczenia 269

Część V. Wyzwania diagnostyki i leczenia osób starszych 272

23. Farmakoterapia Mirko Petrovic, Danijela Gnjidic, Eline Tommelein, Koen Boussery (tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis) 274

23.1. Wielolekowość 275

23.1.1. Definicja i rozpowszechnienie 275

23.1.2. Kliniczne konsekwencje wielolekowości 276

23.1.3. Strategie ograniczania wielolekowości 276

23.2. Problemy lekowe (ang. Drug-Related Problem – DRP) 277

23.2.1. Definicja 277

23.2.2. Dlaczego starsi pacjenci są bardziej narażeni na występowanie problemów lekowych? 278

23.2.3. Kaskada zapisywania 280

23.2.4. Interakcje lek–lek 280

23.3. Wykrywanie problemów lekowych i optymalizacja wielolekowości 284

23.3.1. Definicja 284

23.3.2. Zasady leczenia farmakologicznego osób starszych 286

23.3.3. Kryteria niepoprawnej farmakoterapii 287

23.3.4. Całościowa ocena geriatryczna (COG) 288

23.4. Kliniczny przykład „dobrej depreskrypcji” u pacjenta w podeszłym wieku 289

23.4.1. Rozważenie depreskrypcji 289

23.4.2. Rozważenie kontynuacji farmakoterapii 290

Piśmiennictwo 291

24. Prewencja. Publiczna opieka zdrowotna, żywienie, aktywność fizyczna, szczepienia Cornel C. Sieber, Eva Kiesswetter, Anja Kwetkat, Hans Jürgen Heppner, Daniel Schoene, Ellen Freiberger (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 296

24.1. Zasady prewencji w populacji osób starszych 297

24.2. Aspekty prewencji i publicznej opieki zdrowotnej 298

24.3. Profilaktyka osób starszych. Rola żywienia 300

24.3.1. Ogólne zalecenia żywieniowe dla osób starszych 300

24.3.2. Nadwaga i otyłość 302

24.3.3. Niedożywienie 303

24.3.4. Niedożywienie – badania przesiewowe 305

24.4. Profilaktyka u osób starszych. Rola aktywności fizycznej i ćwiczeń 307

24.5. Profilaktyka u osób starszych. Rola szczepień (tłumaczenie: Kornelia Kędziora-Kornatowska) 316

24.5.1. Podstawowe definicje 316

24.5.2. Metody wzmocnienia odpowiedzi immunologicznej na szczepienia 318

24.5.3. Wskazania i przeciwwskazania 318

24.5.4. Wybrane zalecenia dotyczące szczepień 319

24.6. Planowanie opieki 320

Piśmiennictwo 322

25. Komunikacja i ocena Marjolein H.J. van de Pol, Marianne B. van Iersel (tłumaczenie: Ewelina Łukaszyk, Barbara Bień) 326

25.1. Wprowadzenie i kontekst 326

25.2. Efektywna komunikacja 327

25.3. Zbieranie wywiadu i ocena 329

25.3.1. Struktura wywiadu medycznego 330

25.4. Specyficzne sytuacje dotyczące komunikacji 331

25.4.1. Rozmowa z osobami starszymi z otępieniem 331

25.4.2. Opiekunowie rodzinni i nieformalni 331

25.5. Cele i życzenia pacjenta 332

25.4.3. Rozmowa na tematy wrażliwe 332

25.4.4. Różnorodność kulturowa 332

Piśmiennictwo 333

Część VI. Narzędzia metodologii geriatrycznej 334

26. Całościowa ocena geriatryczna. Opieka ukierunkowana na osiągnięcie celu i na pacjenta Alberto Pilotto, Maria Cristina Polidori (tłumaczenie: Barbara Bień, Ewelina Łukaszyk) 336

26.1. Wprowadzenie i kontekst 337

26.1.1. Terminologia istotna dla zrozumienia COG 337

26.2. Definicja COG 339

26.3. COG w różnych placówkach świadczenia usług i stanach klinicznych 346

26.4. Podejmowanie decyzji klinicznych i identyfikacja priorytetów z wykorzystaniem COG 347

26.5. Wielowymiarowy Indeks Prognostyczny 347

26.5.1. Uwagi praktyczne 348

Piśmiennictwo 349

27. Zespół geriatryczny Sofia Duque (tłumaczenie: Ewelina Łukaszyk, Barbara Bień) 352

27.1. Na czym polega istota współpracy w zespole geriatrycznym? 353

27.2. W jaki sposób pracuje zespół geriatryczny? 353

27.3. Rola zespołów geriatrycznych w zintegrowanej opiece zdrowotnej 356

Piśmiennictwo 358

Część VII. Formy opieki zdrowotnej nad osobami starszymi 360

28. Rodzaje opieki dla pacjentów geriatrycznych Thomas Münzer (tłumaczenie: Sławomir Tobis) 362

28.1. Ambulatoryjna opieka zdrowotna dla starszych chorych 363

28.2. Szpitalna opieka zdrowotna dla starszych chorych 364

28.3. Opieka społeczna 365

28.4. Opieka zintegrowana 366

28.5. Obciążenie opiekuna 367

28.6. Zmiana rodzaju i ciągłość opieki 367

28.7. Czynniki społeczne i środowiskowe w opiece nad osobami starszymi 368

Piśmiennictwo 369

29. Podstawowa opieka zdrowotna i opieka środowiskowa Anne Wissendorff Ekdahl (tłumaczenie: Agnieszka Mastalerz-Migas, Aleksander Biesiada) 370

29.1. Podstawowa opieka zdrowotna i opieka środowiskowa nad osobami starszymi w Europie 371

29.2. Pacjent geriatryczny w podstawowej opiece zdrowotnej i opiece środowiskowej 372

29.3. Finansowanie podstawowej opieki zdrowotnej i opieki środowiskowej 374

29.4. Implikacje dla organizacji podstawowej opieki zdrowotnej i opieki środowiskowej dla osób starszych 375

29.5. Planowanie opieki z wyprzedzeniem (ang. Advanced Care Planning – ACP) 375

Piśmiennictwo 376

30. Pomoc doraźna Simon Conroy, Christian Nickel, Simon P. Mooijaart (tłumaczenie: Agnieszka Kasiukiewicz) 378

30.1. Wstęp. Pomoc doraźna dla osób starszych 379

30.2. Osoby starsze i opieka w stanach nagłych. Charakterystyka 379

30.3. Interwencje 381

30.4. Priorytety w postępowaniu klinicznym z osobami starszymi z zespołem słabości 382

Piśmiennictwo 384

31. Szpitalna i ambulatoryjna opieka rehabilitacyjna Finbarr C. Martin (tłumaczenie: Zyta Beata Wojszel) 386

31.1. Co to jest rehabilitacja? 387

31.2. Kto potrzebuje rehabilitacji? 388

31.1.1. Rehabilitacja osób starszych 388

31.2.1. Osoby mieszkające w środowisku 389

31.2.2. Pacjenci hospitalizowani 389

31.3. Jak zorganizować i zapewnić rehabilitację 390

31.3.1. Zasady ogólne 390

31.3.2. Wyznaczanie celów 390

31.4. Rehabilitacja w określonych placówkach 391

31.3.3. Zespół wielodyscyplinarny 391

31.4.1. Placówki ambulatoryjne 391

31.4.2. Rehabilitacja po ostrej chorobie 392

31.4.3. Złamania osteoporotyczne 394

31.5. Dlaczego – jakie są dowody skuteczności rehabilitacji? 395

Piśmiennictwo 396

32. Opieka długoterminowa – instytucjonalna i pozainstytucjonalna Adam Gordon (tłumaczenie: Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Agnieszka Neumann-Podczaska) 398

32.1. Nadrzędne zasady opieki długoterminowej 399

32.2. Miejsca sprawowania opieki długoterminowej 402

Piśmiennictwo 405

33. Opieka paliatywna i opieka u schyłku życia Annette Hylen Ranhoff (tłumaczenie: Ewa Deskur-Śmielecka) 406

33.1. Opieka paliatywna i opieka u schyłku życia u starszych pacjentów 407

33.2. Definicja opieki paliatywnej według WHO 408

33.3. Miejsca sprawowania opieki paliatywnej 408

33.4. Wskazania do objęcia opieką paliatywną i opieką u schyłku życia 409

33.5. Całościowa ocena geriatryczna 409

33.6. Rozpoznawanie i monitorowanie objawów 409

33.7. Ustrukturyzowane algorytmy postępowania 411

33.8. Opieka pielęgniarska 411

33.9. Farmakoterapia 411

33.10. Tlenoterapia 412

33.11. Odżywianie i nawadnianie 412

33.12. Leki stosowane w opiece u schyłku życia 413

33.13. Opieka paliatywna nad pacjentami z zaawansowanym otępieniem 413

Piśmiennictwo 414

Część VIII. Osoby starsze jako szczególnie wrażliwa grupa w społeczeństwie 416

34. Etyczne i prawne aspekty opieki nad osobami starszymi Thomas Frühwald (tłumaczenie: Ewa Baum) 418

34.1. Etyka. Próba zdefiniowania 419

34.2. Znaczenie kwestii etycznych w geriatrii 419

34.3. Zasady etyki biomedycznej 420

34.4. Problemy i zagadnienia etyczne w opiece nad pacjentami geriatrycznymi 422

34.5. Podejmowanie decyzji w geriatrii 423

34.6. Niezależność i autonomia pacjenta geriatrycznego 425

34.7. Wola pacjenta 425

34.8. Praktyczne podejście do etycznego podejmowania decyzji w indywidualnych przypadkach 426

34.9. Zagadnienia dotyczące końcowej fazy życia 428

Piśmiennictwo 430

35. Przemoc wobec osób starszych Gianfranco Salvioli, Chiara Mussi (tłumaczenie: Ewa Baum) 432

35.1. Opis i rodzaje przemocy wobec osób starszych 433

35.2. Występowanie i diagnozowanie przemocy wobec osoby starszej 434

35.1.1. Środowisko i czynniki ryzyka 434

35.3. Jak zapobiegać przemocy wobec osób starszych? 436

Piśmiennictwo 439

Skorowidz 440