"Psychofarmakologia kliniczna"

Spis treści

Przedmowa 30

Wykaz wybranych akronimów 32

WSTĘP 34

1. Rys historyczny psychofarmakologii klinicznej Janusz Rybakowski 36

1 Narodziny psychofarmakologii klinicznej 36

2 Rozwój leków przeciwpsychotycznych 37

3 Rozwój leków przeciwdepresyjnych 40

4 Rozwój leków normotymicznych 44

5 Rozwój leków anksjolitycznych 48

6 Rozwój leków prokognitywnych 49

Na zakończenie 50

Piśmiennictwo 52

2. Anatomia funkcjonalna mózgu Małgorzata Kossut 54

1 Ogólna organizacja ośrodkowego układu nerwowego 54

2 Kresomózgowie –półkule mózgu 55

3 Międzymózgowie– wzgórze, nadwzgórze i podwzgórze 58

4 Układ limbiczny 58

• Kora przedczołowa 60

5 Obszary asocjacyjne kory mózgowej 60

• Tylna kora ciemieniowa 61

• Kora wyspowa 62

• Skroniowa kora asocjacyjna 62

6 Sieci funkcjonalne mózgu 63

• Język i mowa 66

7 Przykłady neuroanatomicznego podłoża funkcji specyficznych 66

8 dla ludzkiego mózgu 66

• Liczby i matematyka 68

Na zakończenie 70

Piśmiennictwo 70

3. Podstawy neurochemii ośrodkowego układu nerwowego Piotr Maciejak 72

1 Wprowadzenie 72

2 Neuroprzekaźniki o budowie aminokwasowej 78

3 Acetylocholina oraz neuroprzekaźniki monoaminowe 85

Acetylocholina 85

• Dopamina 88

Neuroprzekaźniki katecholaminowe 88

• Noradrenalina, adrenalina 92

Serotonina 97

Histamina 102

4 Neuroprzekaźniki purynowe 105

5 Neuroprzekaźniki o budowie peptydowej 107

• Opioidy 109

• Substancja P 112

• Neuropeptyd Y 114

• Kortykoliberyna 116

• Endokannabinoidy 118

6 Neuroprzekaźniki o budowie lipidowej 118

• Neurosteroidy 120

• Tlenek azotu (NO) 122

7 Neurotransmitery gazowe 122

• Siarkowodór (H2S) 123

• Tlenek węgla (CO) 123

Na zakończenie 124

Piśmiennictwo 124

LEKI PSYCHOTROPOWE 126

4. Przegląd aktualnej nomenklatury leków psychotropowych i wprowadzenie do nomenklatury opartej na neuronauce Jerzy Samochowiec 128

1 Aktualna nomenklatura 128

2 Nomenklatura oparta na neuronauce (neuroscience-based nomenclature, NbN) 131

Na zakończenie 139

Piśmiennictwo 140

5. Leki przeciwpsychotyczne Marcin Siwek, Krzysztof Wojtasik-Bakalarz 142

1 Mechanizmy działania leków przeciwpsychotycznych 142

• Działania niepożądane leków przeciwpsychotycznych wspólne dla wszystkich grup LPP 146

• Objawy pozapiramidowe 146

2 Działania niepożądane leków przeciwpsychotycznych 146

• Hiperprolaktynemia 151

• Wzrost masy ciała i ł metaboliczny 153

• Sedacja 154

• Sercowo-naczyniowe działania niepożądane 155

• Działanie antycholinergiczne 157

• Hepatotoksyczność 157

• Drgawki 158

• Niewydolność oddechowa i zapalenie płuc 158

• Okulistyczne działania niepożądane 159

• Reakcje skórne 159

• Hematologiczne działania niepożądane 160

• Hiponatremia 161

• Hipotermia 162

• Zaburzenia funkcji tarczycy 162

• Objawy obsesyjno-kompulsyjne 163

• Uszkodzenie nerek 163

• Zaburzenia połykania 163

• Ryzyko śmierci 164

• Zaburzenia kontroli impulsów 164

Działania niepożądane LPP – podsumowanie 164

• Chlorpromazyna 167

3 Charakterystyka poszczególnych leków przeciwpsychotycznych 167

Leki I generacji 167

• Flufenazyna (lek niedostępny w Polsce od 2004 r.) 168

• Perfenazyna (lek niedostępny w Polsce od 2013 r.) 169

• Lewomepromazyna (metotrimeprazyna) 170

• Perazyna 171

• Haloperidol 172

• Chlorprotiksen 173

• Zuklopentiksol 174

• Flupentiksol 175

• Loksapina (lek niedostępny w Polsce) 177

• Sulpiryd 178

• tiapryd 179

• Klozapina 180

Leki II generacji 180

• Olanzapina 183

• Kwetiapina 185

• Risperidon 186

• Paliperidon 188

• Iloperidon (lek niedostępny w Polsce) 190

• Ziprasidon 191

• Lurasidon 192

• Asenapina (lek niedostępny w Polsce) 193

• Sertindol 195

• Amisulpryd 196

• Lumateperon (lek niedostępny w Polsce) 197

• Aripiprazol 199

Leki III generacji 199

• Brekspiprazol (lek niedostępny w Polsce) 200

• Kariprazyna 201

• Pimawanseryna (lek niedostępny w Polsce) 203

Pozostałe 203

4 Leki przeciwpsychotyczne w fazie badań klinicznych 204

5 terapia monitorowana (therapeutic drug monitoring, tDM) 204

Na zakończenie 207

Piśmiennictwo 207

6. Leki przeciwdepresyjne Piotr Gałecki, Katarzyna Bliźniewska-Kowalska 210

1 Podział i mechanizm działania leków przeciwdepresyjnych 210

• Citalopram 211

2 Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) 211

• Escitalopram 212

• Fluoksetyna 213

• Fluwoksamina 215

• Paroksetyna 216

• Sertralina 217

• Duloksetyna 218

3 Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI) 218

• Milnacipran 220

• Wenlafaksyna 221

4 Zespół serotoninergiczny 222

5 Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (tLPD) 223

• Amitriptylina 224

• Amoksapina 225

• Doksepina 226

• Imipramina 227

• Klomipramina 228

• Opipramol 230

• Dezipramina 231

Inne leki przeciwdepresyjne o budowie ścieniowej 231

• Nortriptylina 232

6 Zespół antycholinergiczny 233

• Bupropion 234

7 Inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny (i dopaminy) 234

• Reboksetyna 235

• Mianseryna 236

8 Antagoniści receptorów adrenergicznych i serotonergicznych 236

• Mirtazapina 237

• Trazodon 238

• Wortioksetyna 239

9 Inhibitory monoaminoksydazy (MAOI) 240

• Fenelzyna 241

• Tranylcypromina 242

• Moklobemid 243

• Tianeptyna 244

10 Pozostałe leki przeciwdepresyjne 244

• Agomelatyna 245

• Breksanolon 246

• Esketamina 246

Na zakończenie 247

Piśmiennictwo 247

7. Leki normotymiczne Janusz Rybakowski 250

• Sole litu 251

1 Leki normotymiczne I generacji 251

• Walproiniany 259

• Karbamazepina 263

• Okskarbazepina 266

• Klozapina 267

2 Leki normotymiczne II generacji 267

Atypowe leki przeciwpsychotyczne 267

• Olanzapina 268

• Kwetiapina 269

• Aripiprazol 270

• Risperidon 271

Lamotrigina 271

Na zakończenie 273

3 Inne leki o własnościach normotymicznych 273

Piśmiennictwo 274

8. Leki prokognitywne Jakub Kaźmierski, Radosław Magierski 276

• Piracetam 277

1 Leki prokognitywne o różnych zastosowaniach 277

Leki działające na błony komórkowe 277

• Cytykolina 278

• Winpocetyna 280

Leki o działaniu naczyniowym 280

• Nicergolina 281

• Ginkgo biloba 282

Preparaty ziołowe i witaminy 282

• Cerebrolizyna 283

• Żeń-szeń 283

• Witaminy 283

Leki o innym mechanizmie działania 283

• Adukanumab 284

2 Leki prokognitywne zarejestrowane w chorobie Alzheimera 284

Leki biologiczne (przeciwciała monoklonalne) 284

• Takryna 285

Inhibitory cholinoesterazy 285

• Donepezil 286

• Riwastigmina 288

• Galantamina 290

• Memantyna 291

Antagonista receptora NMDA 291

Na zakończenie 293

Piśmiennictwo 293

9. Leki anksjolityczne i nasenne Adam Wichniak 296

9A. Leki anksjolityczne 296

1 Pochodne benzodiazepiny 296

• Alprazolam 299

• Bromazepam 300

• Chlordiazepoksyd 301

• Diazepam 302

• Estazolam 302

• Klobazam 303

• Klonazepam 304

• Klorazepat 305

• Lorazepam 305

• Lormetazepam 306

• Midazolam 307

• Nitrazepam 307

• Oksazepam 308

• Temazepam 309

2 Inne leki anksjolityczne 309

• Hydroksyzyna 310

• Pregabalina 311

• Buspiron 312

9B. Leki nasenne 314

1 Niebenzodiazepinowe leki nasenne 314

• Zolpidem 316

• Zopiklon i eszopiklon 317

• Zaleplon 318

• Doksylamina 319

2 Inne leki nasenne 319

• Difenhydramina 321

• Doksepina i sedatywne leki przeciwdepresyjne 322

• Melatonina i leki melatoninergiczne 322

• Antagoniści receptorów oreksynowych 324

Na zakończenie 324

Piśmiennictwo 325

10. Leki stymulujące Adam Wichniak, Aleksandra Wierzbicka 326

• Modafinil i armodafinil 326

1 Leki stosowane w leczeniu nadmiernej senności 326

• Pitolisant 328

• Solriamfetol 329

• Leki o innym mechanizmie działania (niestymulujące) 331

• Selegilina 331

• Metylofenidat 332

2 Leki stosowane w leczeniu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) 332

• Lisdeksamfetamina 334

Pochodne amfetaminy 334

• Atomoksetyna 335

Leki o innym mechanizmie działania (niestymulujące) 335

• Guanfacyna 336

• Wiloksazyna 338

Na zakończenie 339

Piśmiennictwo 340

11. Leki stosowane w terapii uzależnień Bogusław Habrat 342

1 Leki stosowane głównie w terapii uzależnień i niektórych stanów im towarzyszących (zespoły abstynencyjne, ostre zatrucia) 342

Długo działający antagoniści receptora opioidowego: naltrekson i nalmefen 342

• Naltrekson 343

• Nalmefen 344

• Akamprozat 345

• Disulfiram 346

• Metadon 348

2 Leki stosowane w terapii substytucyjnej: agoniści i częściowi agoniści receptorów opioidowych 348

• Buprenorfina i łączone preparaty buprenorfiny z naltreksonem 349

• Wolno uwalniająca się doustna morfina (slow-release oral morphine, SROM) 351

Inne opioidy 351

• Heroina (diacetylomorfina) 352

• Kodeina (dihydrokodeina) 352

• Nalokson 353

• Baklofen 354

3 Leki stosowane w terapii uzależnień innych niż od alkoholu, opioidów i nikotyny 354

• Flumazenil 355

• Wareniklina i cytyzyna 356

4 Leki stosowane w terapii uzależnienia od nikotyny 356

Na zakończenie 358

Piśmiennictwo 358

12. Inne leki o działaniu psychotropowym lub stosowane w psychiatrii Janusz Rybakowski 360

1 Środki działające poprzez układ neuroendokrynny 360

Hormony tarczycy 360

• Estrogeny 361

Leki działające na oś reprodukcyjną 361

• Syntetyczne pochodne progesteronu 362

• Syntetyczni agoniści gonadoliberyny 362

Leki o działaniu hamującym na oś podwzgórze–przysadka–nadnercza 363

Melatonina 364

• Antagoniści receptorów β-adrenergicznych: propranolol i pindolol 365

2 Środki działające na neuroprzekaźnictwo 365

• Antagoniści receptorów α-adrenergicznych: klonidyna 366

• Leki antycholinergiczne: biperiden i triheksfenidyl 367

• Leki dopaminergiczne: amantadyna, bromokryptyna, apomorfina 368

• Sildenafil 370

3 Inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (PDE5) 370

• Wardenafil i tadalafil 371

4 Kwasy tłuszczowe nienasycone 372

5 Środki psychodeliczne i podobne 373

• Psylocybina 374

• 3,4-Metylenodioksymetamfetamina (MDMA) 375

• Kannabidiol 376

Na zakończenie 377

Piśmiennictwo 377

13. Badania kliniczne leków psychotropowych Tomasz Szafrański 380

1 Wprowadzenie 380

2 Badanie kliniczne leku – definicja 381

• Badania przedkliniczne 383

3 Fazy badań leków 383

• Badania kliniczne 384

4 Rejestracja nowego leku 386

• Leki generyczne i leki biopodobne 387

• Rozwój psychofarmakologii i problem „me-too” 388

5 Zagadnienia etyczne i regulacje prawne 389

6 Wybrane zagadnienia dotyczące specyfiki badań klinicznych leków psychotropowych 391

• Zgoda na udział w badaniach klinicznych 392

• Placebo w psychiatrii 393

• Skale kliniczne używane w badaniach leków psychotropowych 396

• Standard raportowania prowadzenia badań i wyników 396

• Badania dotyczące substancji psychodelicznych 399

• Ocena ryzyka zachowania samobójczego 399

Na zakończenie 401

Piśmiennictwo 402

FARMAKOtERAPIA WYBRANYCH JEDNOStEK PSYCHIAtRYCZNYCH 404

14. Farmakoterapia schizofrenii Marek Jarema 406

1 Obraz kliniczny choroby 406

• Dobór LPP do potrzeb pacjenta 408

• Wskazania do leczenia farmakologicznego 408

2 Ogólne zasady farmakoterapii schizofrenii 408

• Dobór dawki leku przeciwpsychotycznego 409

• Ocena skuteczności farmakoterapii 409

• Ocena współpracy chorego w leczeniu (compliance, adherence to treatment), tzn. przestrzegania zaleceń w kwestii przyjmowania leków według zaleceń lekarskich 411

• Okres leczenia 413

• Zmiana leczenia i leczenie skojarzone 417

3 Leczenie pierwszego epizodu schizofrenii 420

4 Leczenie zaostrzeń i nawrotów schizofrenii 423

5 Leczenie objawów negatywnych schizofrenii 427

6 Leczenie schizofrenii lekoopornej 428

7 Leczenie zaburzeń z kręgu (spektrum) schizofrenii 431

8 Oddziaływania pozafarmakologiczne 433

Na zakończenie 434

Piśmiennictwo 434

15. Farmakoterapia choroby afektywnej dwubiegunowej Janusz Rybakowski 436

1 Obraz kliniczny choroby 436

2 Farmakoterapia ChAD 439

3 Farmakoterapia zespołu maniakalnego 439

4 Farmakoterapia zespołu depresyjnego w przebiegu ChAD 442

• Stan mieszany depresyjny 445

• Stan mieszany maniakalny 445

5 Farmakoterapia epizodów mieszanych ChAD 445

6 Farmakoterapia choroby afektywnej dwubiegunowej z szybką zmianą faz 445

• Lit 446

7 Farmakologiczna profilaktyka nawrotów ChAD 446

• Walproinian 449

• Karbamazepina 450

• Kwetiapina 451

• Olanzapina 451

• Klozapina 452

• Lamotrigina 452

• Aripiprazol 453

• Leki przeciwdepresyjne 453

• Leki przeciwpsychotyczne w iniekcjach o przedłużonym działaniu 453

• Risperidon 453

• Inne leki 454

8 Ogólne rekomendacje farmakologicznej profilaktyki ChAD 454

9 Niektóre czynniki wyboru leku normotymicznego dla kuracji profilaktycznej 456

10 Metody psychoterapeutyczne wspomagające farmakoterapię ChAD 457

Na zakończenie 459

Piśmiennictwo 460

16. Farmakoterapia depresji 462

16A. Obraz kliniczny depresji Piotr Gałecki, Katarzyna Bliźniewska-Kowalska 462

1 Kryteria diagnostyczne 463

2 Kliniczne postacie depresji 465

Na zakończenie 466

Piśmiennictwo 466

16B. Zasady farmakoterapii depresji Piotr Gałecki, Katarzyna Bliźniewska-Kowalska 468

1 Cele leczenia depresji 468

2 Psychoedukacja pacjenta 469

3 Wybór leku przeciwdepresyjnego 469

4 Algorytm leczenia epizodu depresyjnego 474

5 Postępowanie w depresji lekoopornej 475

6 Leczenie podtrzymujące 477

7 Leczenie przeciwdepresyjne kobiet w wieku rozrodczym 478

Na zakończenie 479

Piśmiennictwo 479

16C. Farmakologiczna profilaktyka nawrotów depresji Jan Jaracz 481

1 Nawroty depresji 481

• Leki przeciwdepresyjne i sole litu 482

2 Metody zapobiegania nawrotom depresji w przebiegu ZDN 482

• Niefarmakologiczne metody biologiczne 485

• Psychoterapia 486

• Sekwencyjna i okresowa profilaktyka nawrotów depresji 486

• Leczenie okresowe 487

3 Standardy leczenia profilaktycznego depresji nawracającej 487

• Upadki 490

• Wydłużenie odcinka Qtc 490

4 Skutki długotrwałego stosowania leków przeciwdepresyjnych 490

• Krwawienia 491

• Leki przeciwdepresyjne a otępienie 491

Na zakończenie 492

Piśmiennictwo 492

16D. Farmakoterapia depresji lekoopornej Dominika Dudek, Krzysztof Wojtasik-Bakalarz 495

1 Definicja depresji lekoopornej 495

2 Zaawansowanie lekooporności 496

3 Postępowanie w depresji lekoopornej 497

• Dalsze postępowanie 498

• Optymalizacja dawki 498

• Zmiana leku 499

• Dołączenie drugiego leku przeciwdepresyjnego 500

• Leki przeciwpsychotyczne 501

• Lit 501

4 Augmentacja 501

• Hormony tarczycy 503

• Lamotrigina 503

• Esketamina 504

• Leki psychostymulujące 504

• Inne metody augmentacji 505

• Metody neuromodulacyjne 505

• Psychoterapia 505

5 Oddziaływania pozafarmakologiczne 505

• Chronoterapia 506

Na zakończenie 506

Piśmiennictwo 507

16e. Psychoterapia wspomagająca farmakoterapię depresji Dominika Dudek, Anna Wasik 509

1 Wprowadzenie 509

2 Korzyści płynące z psychoterapii stosowanej bez połączenia i w połączeniu z farmakoterapią w leczeniu depresji 511

• Współwystępowanie innych zaburzeń 513

3 Ograniczenie i korzyści psychoterapii depresji 513

• Zaburzenia architektury snu 517

Na zakończenie 517

Piśmiennictwo 518

17. Farmakoterapia zaburzeń ze spektrum autyzmu Filip Rybakowski 520

1 Objawy i rozpowszechnienie zaburzeń ze spektrum autyzmu 520

• Drażliwość i leki przeciwpsychotyczne 521

2 Farmakoterapia zaburzeńłwystępujących 521

• Leki psychostymulujące, przeciwpadaczkowe i przeciwdepresyjne 522

3 Nowe perspektywy farmakoterapii autyzmu 523

4 Farmakoterapia w kontekście psychoterapii zaburzeń ze spektrum autyzmu 526

Na zakończenie 527

Piśmiennictwo 527

18. Farmakoterapia zespołu obsesyjno-kompulsyjnego Piotr Gałecki, Katarzyna Bliźniewska-Kowalska 530

1 Wprowadzenie 530

2 Charakterystyka kliniczna zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego (OCD) 530

• Kryteria diagnostyczne zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego 531

• Główne objawy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego 532

• Rozpowszechnienie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych 533

3 Ogólne zasady leczenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych 533

• Leki przeciwdepresyjne 534

4 Farmakoterapia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych 534

• Postępowanie w przypadku OCD opornego na leczenie 535

• Cielesne zaburzenie dysmorficzne (dysmorfofobia) 537

• Zbieractwo patologiczne (zaburzenia gromadzenia, syllogomania) 537

5 Zaburzenia pokrewne 537

• Trichotillomania (zaburzenie z wyrywaniem wł504 • Dermatotillomania 538

Na zakończenie 538

Piśmiennictwo 538

19. Farmakoterapia zespołów lękowych Sławomir Murawiec, Piotr Gałecki 540

1 Rozpowszechnienie zaburzeń lękowych 540

2 Zespoły lękowe według ICD-11 540

• Zaburzenia lękowe z paniką 541

• Zaburzenie lękowe uogólnione 541

• Agorafobia 542

• Fobia specyficzna 542

• Zaburzenie z lękiem społecznym 542

• Hipochondria (zaburzenie z lękiem dotyczącym zdrowia) 543

• Zaburzenia z lękiem separacyjnym 543

3 Zaburzenia lękowe w DSM-5 543

• Rozpoznanie zespołu lęku uogólnionego według ICD-11 i DSM-5 544

• Zaburzenie z lękiem przed chorobą (illness anxiety disorder, IAD) według DSM-5 544

4 Różnice między lękiem niepatologicznym a patologicznym 545

5 Lęk a depresja 546

6 Farmakoterapia zespołękowych 547

• Zalecenia Brytyjskiego towarzystwa Psychofarmakologii (BAP) 548

• Zalecenia niemieckie 551

• Zalecenia polskie 552

• Farmakoterapia w ciąży i okresie poporodowym 553

• Dawkowanie leków 554

• Profile działania klinicznego substancji zalecanych w terapii zespołękowych 554

• Uwagi dotyczące zastosowania benzodiazepin 554

• Czynniki subiektywne 555

7 Psychoterapia 555

8 Inne metody stosowane w leczeniu zaburzeń lękowych 556

Na zakończenie 557

Piśmiennictwo 557

20. Farmakoterapia zespołów stresowych Janusz Heitzman 560

1 traumatyczny stres i jego konsekwencje kliniczne 560

• Trwała zmiana osobowości 561

2 Zaburzenia potraumatyczne i ich objawy 561

• Ostre zaburzenie stresowe (ASD) 562

• Zaburzenia adaptacyjne 562

• Zaburzenie stresowe pourazowe (PtSD) 562

• Złożone zaburzenie stresowe pourazowe (complex PtSD, C-PtSD) 564

• Objawy natrętne 566

• Objawy zaburzeń nastroju 566

3 Obszary diagnostyczne PtSD i C-PtSD wymagające szczególnej interwencji terapeutycznej 566

• Objawy dysocjacyjne 567

• Objawy intruzywne 567

• Objawy nadmiernej pobudliwości 567

• Objawy unikania 567

4 Oddziaływania psychologiczne i psychoterapia jako zasadnicza metoda leczenia zespołów stresowych 568

5 Leczenie farmakologiczne zespołstresowych 570

• Zaburzenia regulacji noradrenergicznej 571

Neurobiologia reakcji na traumę określa potrzebę farmakoterapii 571

• Dysfunkcja osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (hypothalamic–pituitary–adrenal axis, HPA) 572

• Zaburzenie układu serotonergicznego 572

• Kindling 573

• Podwyższony poziom reagowania i predyspozycja do zachorowalności 573

• Zaburzenia układu glutaminianergicznego 573

Leczenie farmakologiczne – rekomendacje 574

Ograniczenia dla włączenia farmakoterapii 574

Benzodiazepiny 575

Leki adrenolityczne 576

• Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (selective serotonin reuptake inhibitors, SSRI) 577

Leki przeciwdepresyjne 577

• Inne leki przeciwdepresyjne 578

• Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (serotonin and norepinephrine reuptake inhibitors, SNRI) 578

Leki przeciwdrgawkowe 579

Leki przeciwpsychotyczne (LPP) II generacji 580

Na zakończenie 584

Nowe kierunki farmakoterapii 584

Piśmiennictwo 585

21. Farmakoterapia ADHD u dzieci i dorosłych Tomasz Wolańczyk 588

1 Obraz kliniczny choroby 588

2 Klasyfikacje diagnostyczne 590

3 Zagadnienia epidemiologiczne 592

4 Etiologia i patofizjologia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej 592

5 Współchorobowość w zespole nadpobudliwości psychoruchowej 596

6 Leczenie 596

Farmakoterapia 598

Leki psychostymulujące 598

• Metylofenidat 599

• Amfetaminy (lisdeksamfetamina i deksamfetamina) 601

Inne leki 601

• Atomoksetyna 602

• α2-Agoniści: klonidyna i guanfacyna 603

• Wiloksazyna 604

Metody niefarmakologiczne 604

Na zakończenie 605

Piśmiennictwo 606

22. Farmakoterapia zespołów otępiennych Tomasz Sobów 608

1 Wprowadzenie 608

2 Elementy obrazu klinicznego i diagnostyki różnicowej zespołów otępiennych 609

3 Uwagi ogólne dotyczące leczenia otępień 613

4 Farmakoterapia zespołów otępiennych 615

• Kliniczne zastosowanie inhibitorów cholinoesterazy 616

• Kliniczne zastosowanie memantyny 619

• Stosowanie leków skonstruowanych na podstawie modelu etiopatogenezy choroby Alzheimera (hipoteza kaskady amyloidowej) 620

5 Farmakoterapia zaburzeń behawioralnych i objawów psychotycznych towarzyszących otępieniom 621

• Leki przeciwpsychotyczne w BPSD 623

• Leki przeciwdepresyjne w BPSD 625

• Inne leki psychotropowe w leczeniu BPSD 627

• Inne otępienia przebiegające z parkinsonizmem (postępujący zanik ponadjądrowy, zanik wieloukładowy) 628

• Otępienia czołowo-skroniowe 628

• Otępienia naczyniopochodne 628

• Otępienia z patologią typu ciał Lewy’ego (DLB/PDD) 628

6 Specyfika stosowania leków prokognitywnych, przeciwpsychotycznych i przeciwdepresyjnych w poszczególnych rodzajach otępienia 628

• Otępienie w chorobie Huntingtona 629

• Otępienie w przebiegu padaczki 629

Na zakończenie 629

Piśmiennictwo 630

23. Farmakoterapia uzależnienia od alkoholu Marcin Wojnar 632

1 Wprowadzenie 632

2 Zaburzenia związane z używaniem alkoholu 632

3 Leczenie uzależnienia od alkoholu 634

Leczenie alkoholowego zespołu abstynencyjnego (AZA) 635

Leczenie farmakologiczne uzależnienia od alkoholu 638

Leki zarejestrowane we wskazaniu do leczenia uzależnienia od alkoholu 639

• Disulfiram 640

• Akamprozat 641

• Naltrekson 642

• Nalmefen 643

• Baklofen 645

Leki stosowane w leczeniu uzależnienia od alkoholu we wskazaniach pozarejestracyjnych 645

• Gabapentyna 647

• Topiramat 647

• Ondansetron 648

• Wareniklina 648

• Zonisamid 648

Na zakończenie 650

Piśmiennictwo 650

24. Farmakoterapia zaburzeń używania substancji/uzależnień od wybranych substancji innych niż alkohol Bogusław Habrat 652

1 Zakres pojęciowy i kryteria zaburzeń używania substancji/uzależnienia 652

2 Specyfika zaburzeń używania substancji/uzależnień i wynikające z niej cele leczenia 655

3 Farmakoterapia uzależnienia od opioidów 655

• Leczenie substytucyjne 656

• Leczenie długo działającymi antagonistami opioidowymi 657

• Benzodiazepiny 658

4 Farmakoterapia uzależnienia od leków uspokajających, nasennych i innych o wpływie na przekaźnictwo GABA-ergiczne 658

• Niebenzodiazepinowe leki nasenne 661

• Gabapentoidy 662

• Kwas γ-hydroksymaslowy (GHB) 662

• Amfetamina i jej pochodne (metamfetamina) 663

5 Uzależnienie od substancji stymulujących 663

• Kokaina 664

• Kofeina 665

6 Zaburzenia używania kannabisu 666

7 Uzależnienie od nikotyny (tytoniu) 668

8 Zaburzenia używania tzw. nowych substancji psychoaktywnych (NPS) 670

Na zakończenie 672

Piśmiennictwo 672

25. Farmakoterapia tzw. nałogów behawioralnych Bogusław Habrat 674

1 Charakterystyka kliniczna zaburzeń 674

2 Kierunki farmakoterapii 676

• Akamprozat, disulfiram i baklofen 677

• Antagoniści receptorów opioidowych 677

Metody oparte na założeniach „nałogowości” i doświadczeniach w leczeniu uzależnień od substancji psychoaktywnych 677

• Bupropion 678

Terapie wywodzące się z koncepcji spektrum upośledzenia kontroli impulsów 678

Terapie wywodzące się z koncepcji współwystępowania zaburzeń nałogowych z zaburzeniami nastroju 678

Terapie zakładające współwystępowanie nałogów behawioralnych z ADHD 678

3 Zaburzenia uprawiania hazardu (dawniej „hazard patologiczny”) 679

Terapie wywodzące się z traktowania nałogów behawioralnych jako jednej z form zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (OCD) 679

4 Zaburzenia korzystania z gier komputerowych 680

5 Nałogowe zaburzenia korzystania z internetu 681

6 Zaburzenia kompulsywnego kupowania: nałogowe kupowanie, patologiczne kupowanie, nałogowe chodzenie po sklepach, nadmierne wydawanie pieniędzy, oniomania (gr. ṓnios – na sprzedaż) 682

7 Nałogowe formy hiperseksualizmu 683

8 Zespół dysregulacji dopaminergicznej 683

Na zakończenie 684

Piśmiennictwo 684

26. Farmakoterapia zaburzeń odżywiania Katarzyna Kucharska, Dariusz Włodarek 686

1 Definicja, rodzaje i rozpowszechnienie zaburzeń odżywiania 686

2 Jadłowstręt psychiczny (JP; anorexia nervosa, AN) 687

Kryteria diagnostyczne według DSM-5 oraz obraz kliniczny 687

Leczenie jadłowstrętu psychicznego i jego powikłań 688

• Leki przeciwpsychotyczne (LPP) II generacji 689

Farmakoterapia jadłowstrętu psychicznego 689

• Agoniści receptorów kannabinoidowych 690

• Leki przeciwdepresyjne 690

• Benzodiazepiny 691

• Błonnik 691

• Cynk 691

• Leki prokinetyczne 691

• Leki stosowane w zaburzeniach mineralizacji tkanki kostnej 691

• Oksytocyna 691

3 Bulimia psychiczna (bulimia nervosa, BN) 692

Kryteria diagnostyczne według DSM-5 oraz obraz kliniczny 692

Neuromodulacja (głęboka stymulacja mózgu, przezczaszkowa stymulacja magnetyczna, bezpośrednia przezczaszkowa stymulacja prądem) 692

• Leki przeciwdrgawkowe 693

Farmakoterapia bulimii psychicznej 693

Leczenie bulimii psychicznej 693

4 Zespół kompulsywnego jedzenia (binge eating disorder, BED) 694

Farmakoterapia BED 694

Kryteria diagnostyczne według DSM-5 oraz obraz kliniczny 694

Leczenie BED 694

Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna 694

5 Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (avoidant restrictive food intake disorder, ARFID) 695

Obraz kliniczny oraz kryteria diagnostyczne według DSM-5 695

6 Oddziaływania psychoterapeutyczne w leczeniu zaburzeń odżywiania 696

Leczenie ARFID 696

7 Rehabilitacja żywieniowa 697

Jadłowstręt psychiczny 697

• Uwagi dotyczące diety 700

Bulimia psychiczna 701

Zespół kompulsywnego jedzenia 702

Zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów 703

Na zakończenie 704

Piśmiennictwo 704

27. Farmakologiczne leczenie zaburzeń seksualnych Marek Krzystanek, Robert Krysiak, Artur Pałasz 706

1 Model reakcji seksualnej 706

2 Podział zaburzeń seksualnych 708

3 Leczenie zaburzeń seksualnych 709

Leczenie zaburzeń pożądania seksualnego 712

Leczenie zaburzeń podniecenia seksualnego 721

Leczenie zaburzeń orgazmu 725

• Przedwczesna ejakulacja 727

Leczenie bolesności genitalno-miedniczej/dyspareunii i pochwicy 727

Leczenie zaburzeń ejakulacji 727

• Bolesna ejakulacja 729

• Wytrysk opóźniony 729

• Wytrysk wsteczny 729

Leczenie hiperseksualności 729

Na zakończenie 730

Piśmiennictwo 730

28. Farmakoterapia zaburzeń snu Adam Wichniak, Aleksandra Wierzbicka 732

1 Rola farmakoterapii w leczeniu zaburzeń snu 732

2 Farmakologiczne leczenie bezsenności 733

3 Farmakologiczne leczenie hipersomnii pochodzenia ośrodkowego 736

4 Farmakologiczne leczenie zaburzeń rytmu okołodobowego snu i czuwania 737

5 Farmakologiczne leczenie parasomnii 739

6 Farmakologiczne leczenie zaburzeń ruchowych związanych ze snem 741

Na zakończenie 743

Piśmiennictwo 743

29. Farmakologiczne próby leczenia zaburzeń osobowości Marek Krzystanek 746

1 Model patogenezy zaburzeń osobowości 746

2 Metody leczenia zaburzeń osobowości 748

Koncepcja farmakologicznego leczenia zaburzeń osobowości 749

Wyniki badań klinicznych 752

• Amitriptylina 753

• Aripiprazol 753

• Asenapina 753

• Duloksetyna 754

• Fenelzyna 754

• Fluoksetyna 754

• Flupentiksol 754

• Fluwoksamina 754

• Haloperidol 754

• Hydrokortyzon 754

• Klonidyna 755

• Kwas walproinowy 755

• Kwasy omega-3 755

• Kwetiapina 755

• Lamotrigina 755

• Nalmefen 756

• Okskarbazepina 756

• Oksytocyna 756

• Olanzapina 756

• Paliperidon 757

• Risperidon 757

• Sertralina 757

• Topiramat 757

Na zakończenie 757

Piśmiennictwo 758

ZAGADNIENIA SPECJALNE 760

30. Farmakogenetyka leków psychotropowych Joanna Pawlak, Monika Dmitrzak-Węglarz 762

1 Wprowadzenie 762

2 Farmakogenetyka w praktyce klinicznej 764

3 Polimorfizm genetyczny cytochromu P450 766

4 Farmakogenetyka leków przeciwpsychotycznych (LPP) 768

• Klasyczne leki przeciwpsychotyczne (LPP I generacji, LPPI) 770

• Atypowe leki przeciwpsychotyczne (LPP II generacji, LPPII) 771

• Nowe leki przeciwpsychotyczne (LPP III generacji, LPPIII) 773

5 Farmakogenetyka leków przeciwdepresyjnych 774

6 Farmakogenetyka leków normotymicznych 779

7 Farmakogenetyka leków anksjolitycznych 782

8 Farmakogenetyka leków psychostymulujących i prokognitywnych 783

Na zakończenie 784

Piśmiennictwo 785

31. Psychofarmakoterapia wieku dziecięco-młodzieżowego – odrębności farmakokinetyki oraz leczenia schizofrenii, depresji i choroby afektywnej dwubiegunowej Agnieszka Słopień, Barbara Remberk 788

1 Wprowadzenie 788

2 Profil farmakokinetyczny leków u dzieci i młodzieży 789

3 Postępowanie w wybranych zaburzeniach psychicznych dzieci i młodzieży (ze szczególnym uwzględnieniem farmakoterapii) 790

Postępowanie w schizofrenii 790

Postępowanie w depresji 796

Postępowanie w zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych 803

4 Działania niepożądane omawianych leków u dzieci i młodzieży 806

Na zakończenie 807

Piśmiennictwo 808

32. Psychofarmakoterapia u chorych w wieku podeszłym Tomasz Sobów 810

• Wchłanianie leków 810

1 Wprowadzenie 810

2 Zmiany w farmakokinetyce a psychofarmakoterapia starszych chorych 810

• Dystrybucja leków 811

• Usuwanie ksenobiotyków (w tym leków) 811

• Metabolizm i interakcje lekowe 812

• Zmiany receptorowe 812

3 Zmiany farmakodynamiczne dotyczące leków psychotropowych u starszych chorych 812

4 typowe problemy związane ze stosowaniem leków psychotropowych u osób w wieku podeszłym 812

• Parkinsonizm i inne powikłania ze strony układu pozapiramidowego 814

• Ryzyko hipotensji i upadków 814

• Hiponatremia 815

• Zespół serotoninowy 815

• Niepożądane efekty hematologiczne 816

• Złośliwy zespół neuroleptyczny 816

• Leki o działaniu antycholinergicznym a starsi pacjenci 817

• Zaparcia 817

5 Ogólne zasady psychofarmakoterapii u chorych w wieku podeszłym 818

6 Odrębności farmakoterapii depresji u chorych w wieku podeszłym 819

7 Odrębności farmakoterapii choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD) w wieku podeszłym 820

8 Odrębności farmakoterapii schizofrenii w wieku podeszłym 821

Na zakończenie 823

Piśmiennictwo 823

9 Odrębności farmakoterapii zaburzeń lękowych w wieku podeszłym 823

33. Psychofarmakoterapia ciąży i okresu okołoporodowego Dominika Dudek 826

1 Wprowadzenie – zasady ogólne leczenia kobiet w okresie ciąży 826

2 Psychofarmakoterapia i karmienie piersią – zasady ogólne 829

3 Stosowanie leków przeciwdepresyjnych (LPD) u kobiet w wieku rozrodczym 830

4 Stosowanie leków przeciwlękowych i nasennych 832

5 Leki normotymiczne: lit i leki przeciwpadaczkowe 834

6 Leki przeciwpsychotyczne (LPP) 836

7 Leki psychostymulujące 837

8 Breksanolon – nowa możliwość w depresji poporodowej 837

Na zakończenie 838

Piśmiennictwo 838

34. Leczenie zaburzeń psychicznych w przebiegu chorób somatycznych Jan Jaracz 840

1 Wprowadzenie 840

2 Ogólne zasady psychofarmakoterapii w chorobach somatycznych i neurologicznych 842

• Udar mózgu 843

3 Choroby neurologiczne 843

• Choroba Parkinsona 845

• Stwardnienie rozsiane 847

• Padaczka 848

• Choroba niedokrwienna serca 849

4 Choroby internistyczne 849

• Cukrzyca 850

• Choroby reumatyczne 851

• Choroby nowotworowe 852

Na zakończenie 854

Piśmiennictwo 854

35. Leczenie skojarzone za pomocą leków psychotropowych Janusz Rybakowski 856

1 Wprowadzenie 856

2 Polifarmakoterapia za pomocą leków przeciwpsychotycznych w schizofrenii 856

• Polifarmakoterapia w leczeniu depresji w przebiegu ChAD 859

• Polifarmakoterapia w leczeniu manii 859

3 Polifarmakoterapia w chorobie afektywnej dwubiegunowej (ChAD) 859

• Polifarmakoterapia w profilaktyce nawrotów ChAD 860

• Polifarmakoterapia w chorobie afektywnej dwubiegunowej z szybką zmianą faz 862

4 Polifarmakoterapia za pomocą leków przeciwdepresyjnych w depresji okresowej 862

Na zakończenie 864

Piśmiennictwo 865

36. Psychofarmakoterapia zgodnie z zaleceniami Dominika Dudek, Anna Wasik 868

1 Wprowadzenie 868

2 Adherencja w zaburzeniach psychicznych 870

• Adherencja w schizofrenii 871

• Adherencja w zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych 874

• Adherencja w depresji okresowej nawracającej 877

• Adherencja w zaburzeniach lękowych 880

Na zakończenie 881

Piśmiennictwo 882

37. Farmakologiczne aspekty terapii elektrowstrząsowej (eW) Łukasz Święcicki 884

1 Wprowadzenie 884

2 Krótki rys historyczny 885

3 Zastosowanie i skuteczność zabiegów EW 886

4 Leki stosowane przed rozpoczęciem zabiegów EW 887

• Podawanie atropiny przed zabiegiem EW 888

• Metoheksital 889

• Tiopental 889

5 Leki stosowane do znieczulenia podczas zabiegu EW 889

• Propofol 891

• Ketamina 892

• Etomidat 894

6 Leki stosowane do zwiotczenia podczas zabiegów EW 896

Depolaryzujące środki zwiotczające 896

• Rokuronium 897

Niedepolaryzujące środki zwiotczające 897

• Miwakurium 898

7 Stosowanie leków psychotropowych podczas trwania kuracji EW 898

8 Farmakoterapia w zapobieganiu nawrotów 899

Na zakończenie 901

9 Farmakoterapia zaburzeń funkcji poznawczych 901

Piśmiennictwo 902

Skorowidz 904