"Historia literatury francuskiej"

Spis treści

Wstęp 16

CZĘŚĆ I. ŚREDNIOWIECZE (Katarzyna Dybel) 20

Ponadczasowość, nowatorstwo i specyfika literatury średniowiecznej Francji 22

„Po cóż dziś wskrzeszać spróchniałe historie średniowiecza?” 22

Francja w literackiej awangardzie średniowiecznej Europy 23

Specyfika średniowiecznego tekstu literackiego 27

Język 28

Średniowieczny autor i odbiorca 29

Mira profunditas: kontemplacja, słowo i milczenie 31

„Bo nie zna snu blask od niej bijący”: literatura otwartości i wyruszania w drogę 32

„By nie śpiewano o nas nieprzyjaznej pieśni”: chansons de geste (pieśni o czynach) 34

Geneza i klasyfikacja 34

Wyznaczniki epickości. Świat przedstawiony 38

Materia bretońska 41

„Trzeba mi umrzeć dla twojej miłości”: Dzieje Tristana i Izoldy 42

„Znam ich wiele i nie chcę, by poszły w zapomnienie”: Lais Marie de France 44

„Życie człowieka jest drogą”: Podróż św. Brendana spisana przez Benedykta 47

„Wielu też ludzi tam schodziło i więcej nie wracało”: Czyściec św. Patryka 49

Powieść średniowieczna: narodziny i ewolucja gatunku 52

Wiek XII: narodziny, usamodzielnianie się i różnicowanie gatunku 52

„Chcę wam na nowo opowiedzieć historię Aleksandra”: powieść antyczna 53

Opowieść o Aleksandrze 54

Opowieść o Tebach 56

Opowieść o Eneaszu 57

Opowieść o Troi 57

„Księgi uczą, że Grecja jako pierwsza zyskała sławę rycerstwa i nauk”: powieść bizantyjska 58

Opowieść o Herakliuszu 58

Cligès 59

„Artur nie umarł, bo nikt nie zna jego grobu”: powieść arturiańska 60

Chrétien de Troyes 62

Erek i Enida 64

Lancelot albo Rycerz na wózku 65

Iwen albo Rycerz z lwem 66

Persewal albo Opowieść o Graalu 67

„Oto przychodzą po mnie z dalekiego kraju, a ja – za twym przyzwoleniem – pragnę z nimi odejść”: eksperymenty prozy i kontynuacji 69

Wiek XIII: poszukiwanie nowych rozwiązań 69

Historia o św. Graalu 71

Lancelot-Graal 71

Merlin 72

Lancelot pisany prozą 74

Poszukiwanie św. Graala 76

Śmierć Króla Artura 78

Tristan pisany prozą 79

„Littera gesta docet, quid credas allegoria…”: powieść alegoryczna 81

Opowieść o Róży 82

Opowieść o Lisie 83

„Każdy powrócił szczęśliwy do swojego kraju”: dworna literatura późnego średniowiecza 85

Wiek XIV–XV: kontynuacje i modyfikacje 85

Księga Zakochanego Serca 86

Perseforest 86

Opowieść o Blandynie z Kornwalii 87

Kobieta-wąż: wokół legendy Meluzyny 88

Na początku była miłość: poezja albo siła twórczego pragnienia 90

„Nic mnie nie cieszy, nic nie smuci prócz Miłowania mego w dali”: poezja trubadurów i truwerów 91

„To wszystko miało się przydarzyć, więc się przydarzyło”: poezja ludzkiej doli i niedoli 96

Pieśni krosienkowe 96

„Tyle byłoby do opowiedzenia”: Rutebeuf i trudna prawda ludzkiej egzystencji 97

Pastorele 97

„Módl się o pokój, niebiosów królowo”: od Guillaume’a de Machaut do Karola Orleańskiego 99

Guillaume de Machaut 99

Christine de Pisan 100

Eustache Deschamps 100

Karol Orleański 102

Sztuka „stałych form poetyckich” 103

Geniusz w opałach i szkoła przetrwania: o poezji François Villona słów kilka 108

Twórczość dramatyczna 113

Teatr religijny 113

„Wstańcie, śpiewajmy Te Deum!”: od dramatu liturgicznego do misteriów 114

Quem quaeritis? – dramat liturgiczny 114

„Będziesz królował...” albo Gra o Adamie 115

„Kim jesteś ty, który tu przychodzisz?”: Cud o Teofilu 117

„Od Wschodu aż do Katalonii”: Gra o św. Mikołaju 117

„Pisma wypełnić trzeba”: sztuka misteriów 120

Teatr świecki 122

„Jeśli mnie kochasz, weź mnie razem z sobą”: XIII-wieczna Gra w teatrze komicznym 123

Farsa albo śmiech za wszelką cenę 124

CZĘŚĆ II. RENESANS (Barbara Marczuk) 126

„Tak upragnione odrodzenie” 128

Renesans i humanizm 129

Prerenesans (1498–1515) 132

Renesans we Francji 132

Wczesny renesans (1515–34) 134

Złoty okres renesansu (1534–60) 135

Wiek żelaza i krwi (1560–98) 136

Uświetnienie poezji 138

Gotyk płomienisty 138

„Żartobliwa elegancja” 139

Ofensywa młodych 140

Gwiazdy Plejady 144

Pierre de Ronsard 144

Poeta doctus, poeta vates 144

Ut pictura poesis erit 145

Francuski Petrarka? 146

Historia i polityka 147

Joachim du Bellay 148

Miłość idealna 148

Ostatnie wiersze 148

Poezja rzymska 149

Między Rodanem i Saoną: lyońska szkoła poezji 150

Alchemia słowa: Maurice Scève 152

Emblematyczny Canzoniere 153

Erudycyjna epopeja 154

„Muzy dworskie stręczycielki” 155

Rozkwit narracji 158

W kręgu Dekameronu 158

Heptameron królowej Nawarry 159

Historie tragiczne 160

„Stos książek, którymi dzieci jeno się bawią” – powieść renesansowa 161

Metamorfozy noweli 161

Szkoła niemoralności 162

Niedole miłości 163

„Mistrz Alkofrybas, abstraktor piątej esencji” – François Rabelais 164

„Fidrygałki faszerowane” 165

„Historia wielce przeraźliwa” 166

„Odtajałe słowa” 167

„Sam siebie uczyniłem materią mojej książki” – Michel de Montaigne 168

Honnête homme 168

Trzy księgi Prób 169

Dwa teatry renesansowe 171

Tradycja średniowieczna 171

Renesansowe misteria 172

Moralitety 173

Sotie i farsa 174

Definicja gatunków 175

Teatr humanistyczny 175

Tragedia 176

Komedia 177

Pisarki renesansowe wobec sporu o kobiety (Sylwia Kinga Gruszka) 179

Czy kobiety miały renesans? 179

Spór o kobiety 180

Kołowrotek czy pióro? 182

Kobieta wykształcona 184

Siostry w wierze 185

Uczona hugenotka 188

Renesansowa literatura protestancka (Sylwia Kinga Gruszka) 190

Imperium Kalwina – rewolucja zwana reformà 190

Poezja w służbie reformy 191

Hugenota poetą 193

„Zemsta ręki śmiertelnej” 195

CZĘŚĆ III. LITERATURA BAROKU (Barbara Marczuk) 198

Czy Francja miała epoki Baroku? 200

Nowa wrażliwość 201

Poezja bez reguł 203

Poeci płonącej wyspy 203

W kręgu libertynów 206

La préciosité – wykwintność 208

Powieść barokowa 210

Astrea i mit pastoralny 210

Historie tragiczne 211

Antypowieść 212

Próby ujarzmienia powieści 214

Burleska jako przedłużenie nieregularności 215

Teatr barokowy 218

Tragedia nieregularna 219

Tragikomedia 219

„Wielki teatr świata” 220

Dramat pasterski 220

CZĘŚĆ IV. OD KLASYCYZMU DO POSTMODERNIZMU (Jan Prokop) 222

Wiek XVII – klasycyzm 224

Monarchia absolutna – Richelieu i centralizacja 224

Panowanie „Króla-Słońca” 224

François de Malherbe: dyscyplina i czystość języka 225

W służbie monarchii: literatura i sztuka dworska 225

Literatura poddana prawidłom sztuki poetyckiej: towarzyskość i konformizm 226

Nicolas Boileau-Despréaux: sztuka poetycka – reguły a nie natchnienie rządzą literaturą 227

Pierre Corneille: sztuka dramatu 228

Blaise Pascal: człowiek jest „trzciną myślącą” 229

Jean Racine: tragedia epoki klasycyzmu 231

Jacques Bénigne Bossuet – ideolog francuskiego absolutyzmu 232

Molière: rozkwit komedii francuskiej 233

Jean de La Fontaine: największy bajkopisarz 234

Psychologizm i moralistyka – uniwersalność 234

Książę de La Rochefoucauld: kultura salonowa „złotego wieku” 235

Pani de La Fayette: walka uczucia z obowiązkiem 236

Jean de La Bruyère: Charaktery 237

Klasycyzm w opozycji do barokowej ostentacji i migotliwej przemienności 238

Kult antyku 238

Świat elit dworskich i marginalizacja plebejskości 238

Niezmienność wzorów greckich i rzymskich a ideał honnête homme 238

Kodeks reguł wiążących twórcę 239

Ład i rozumność dzieła odzwierciedla nad i rozumność natury 239

Od romansu do powieści 240

Romans jako seria zadziwiających przygód – początki psychologizmu 240

Powieść pikarejska jako malowidło obyczajów 241

Abbé Prévost i jego Manon 243

Talent satyryczny Lesage’a 243

Libertynizm 244

Pierre Marivaux – realistyczna obserwacja i subtelna analiza psychologiczna 244

Sceptycyzm religijny libertynów 244

Pamiętniki, autobiografie, korespondencja jako studium natury ludzkiej od Montaigne’a do Geneta 245

Salony jako ogniska życia literackiego 248

Salony jako szkoła sociabilité 249

Uczone białogłowy 249

Charles Perrault: Bajki Babci Gąski 251

Fénelon: Przygody Telemaka 251

Schyłek wieku 251

Klasycyzm na straży stabilności 252

Nowoczesność jako szeroka rama 253

Wiek XVIII – Oświecenie 255

Modernité – długa nowoczesność 255

Krytyka wszelkich autorytetów – koniec „świata chrześcijańskiego” 262

Prekursorzy i początki oświecenia 262

Spór „starożytników” i „nowożytników” 262

Montesquieu – satyryczny obraz Francji 265

Voltaire – mistrz duchowy oświecenia 266

Prekursorstwo Descartesa 268

W kręgu Encyklopedii 268

Walka z „fanatyzmem” czyli religią. Dobry człowiek i złe instytucje 268

Denis Diderot – Encyklopedia i Kubuś Fatalista i jego Pan 270

Marie Jean Antoine Condorcet – pochwała postępu i oświaty 271

André Chénier – zapowiedź romantyzmu 272

Antoine Rivarol – pochwała języka francuskiego 272

Cnota starorzymska i etos mieszczański. Cnota bez wyrzeczeń 272

Nowe formy literackie – powieść, teatr, publicystyka 274

Jean-Jacques Rousseau – projektodawca radykalnych zmian społecznych i politycznych 275

Rynek literacki zastępuje mecenasa 275

Beaumarchais: Wesele Figara – przygrywka do rewolucji 1789 r 277

Henri Bernardin de Saint-Pierre: Paweł i Wirginia 277

Przedrewolucyjni skandaliści – markiz de Sade i Choderlos de Laclos 277

Czułe serca w zimnym wieku racjonalizmu 278

Sentymentalizm jako cząstka duszy oświecenia 278

Natura rozumie nasze serca – egzotyczna przyroda i początki industrializacji 279

Wiek XIX – epoka romantyczna 281

Rewolucja 1789 r. i jej wieloznaczne skutki. Legenda Napoleona 281

Romantyczna reakcja przeciw racjonalizmowi 282

Pani de Staël – romantyczna wrażliwość 283

François-René Chateaubriand – początek francuskiego romantyzmu 284

Benjamin Constant: Adolf – studium zobojętnienia 286

Nowa uczuciowość 286

Powrót do chrześcijaństwa i rycerskiego średniowiecza. Koloryt lokalny 287

Alfred de Musset: Spowiedź dziecięcia wieku 288

Raczej egzystencja niż esencja, raczej konkret niż ogólność 288

Rozkwit francuskiego romantyzmu 288

Ludowość i narodowość 289

Francuska specyfika 290

Gérard de Nerval – romantyczna antynowoczesność 291

Pierre Jean de Béranger – poezja polityczna 291

Jules Michelet – romantyczny patriotyzm historyka 292

Twórczość jako poszukiwanie Absolutu 292

Poeta jako prorok 293

Victor Hugo: konserwatywny romantyk – republikanin – emigrant polityczny 295

Alphonse de Lamartine – od lirycznego egotyzmu do politycznego zaangażowania 296

Romantyczny historyzm – odwrót od mitologii antycznej 297

Alfred de Vigny – „wieża z kości słoniowej” 298

Tęsknota do przednowoczesności 299

Romantycy i modernité 300

Henri Murger – cyganeria (post)romantyczna: mit głodującego, ale wolnego i szczęśliwego artysty 302

Théophile Gautier – autonomia sztuki 302

Charles Baudelaire – egzystencjalna udręka i poszukiwanie nowości 303

Leconte de Lisle – sztuka dla sztuki 303

Sully-Prudhomme – od Parnasu do akademizmu 306

Wiek XIX – powieść i realizm 307

Odczarowanie świata. Zwykłość i przypadkowość 307

Jednostka na falach przemian jako temat powieści 308

Honoré de Balzac – dziejopis przemian epoki Restauracji i Monarchii Lipcowej 309

Stendhal – marazm monarchii Burbonów 310

George Sand – emancypantka na obrzeżach realizmu 311

Prosper Merimée – klasyczna wstrzemięźliwość 311

Sainte-Beuve – krytyk ponad pokoleniami 311

Depolityzacja i „bezstronność” realistów 312

Realizm i naturalizm 312

Ernest Renan – mistrz duchowy pokolenia sceptyków 313

Triumfy scjentyzmu 313

Hippolyte Taine – rewizja poglądów na rewolucję 1789 r 314

Jules Verne – potęga nauki i Rozumu 315

Realizm jako antyromantyczność 315

Gustave Flaubert – czołowy prozaik XIX w 317

Bracia Goncourt – literacka sława spółki autorskiej 318

Bohater powieści określony przez dziedziczność i środowisko 319

Powieść realistyczna jako dziecko „nowoczesności” 319

Powieść jako „zwierciadło przechadzające się po gościńcu” 320

Emile Zola – naczelny wódz naturalizmu 321

Jules Vallès – komunard i kontestator 321

Guy de Maupassant – bezlitosny obraz francuskiego społeczeństwa 322

Alphonse Daudet i Frédéric Mistral, piewcy prowansalskiej prowincji 323

Henri Becque – radykalna krytyka mieszczańskiego światka 323

Jules Renard – twórczość o elementach autobiograficznych 323

Teatr bulwarowy – stereotypy budowane poprzez scenę dla mas 324

Dekadentyzm i symbolizm 325

Humor i ironia 325

Jules Barbey d’Aurevilly – barokowość i ekstrawagancka romantyka 328

Lautréamont – prekursor surrealizmu 328

Auguste Villiers de l’Isle-Adam – spirytualistyczna reakcja na materializm i scjentyzm 329

Paul Verlaine – „poeta przeklęty” 329

Arthur Rimbaud – kultowy poeta surrealistów 330

Joris-Karl Huysmans – sacrum jako źródło duchowego odrodzenia 331

Léon Bloy – wróg burżuazyjnego materializmu i progresizmu 331

Stéphane Mallarmé – patron symbolizmu 331

Impresjonistyczne pisarstwo – Pierre Loti 332

Edmond Rostand – powrót do stereotypów romantycznych 333

Maurice Maeterlinck – symbolizm w teatrze 333

Paul Bourget – obrona tradycyjnych wartości mieszczańskich 333

Antysemityzm i nacjonalizm 334

Maurice Barrès – nacjonalizm integralny 335

Charles Maurras – ideolog monarchicznej prawicy 336

Anatole France – wolteriański sceptycyzm 337

Wiek XX – modernizm i awangarda 338

Wątpliwości poznawcze modernizmu 338

Alain Fournier – jawa i marzenie 339

Kryzys kultury i kontestacja 339

Charles Péguy – poeta mistyczny poszukujący prawdy i sprawiedliwości 340

Alain (Emile Chartier) niezależny intelektualista 341

Paul Valéry – hermetyzm i tradycja śródziemnomorskiego klasycyzmu 342

Irracjonalność i geometryzm konstruktywistów 343

Kryzys mowy i obsesja innowacji 343

Rewolucja w języku poezji – poetyka absurdu 344

„Nowi barbarzyńcy” – krytyka dekadenckiej cywilizacji jako wstęp do totalitarnych utopii i do rewolucji 345

Dehumanizacja sztuki i literatury w modernizmie 345

Nurt hymniczny 346

Blaise Cendrars – globalność nowoczesnego świata 347

Valéry Larbaud – poetycka turystyka „globtrottera” 347

Guillaume Apollinaire – u początków poetyckiej awangardy XX w 348

Witalizm i krytyka mechaniczności obok pochwały „masy, miasta i maszyny” 348

Jean Cocteau – portret pokolenia powojennego 349

Potrzeba wiary religijnej 349

Paul Claudel – religijna żarliwość w kontrreformacyjnym duchu 350

Powieść kroczy tradycyjnym szlakiem, choć głosi nowe przesłania 351

Rozwój powieści 351

Saint-John Perse – refleksja o miejscu człowieka w kosmosie przyrody 351

Georges Duhamel – piewca „szarych ludzi” 352

Romain Rolland – wołanie pacyfisty 352

Marcel Proust: rekonstrukcja pamięci 353

André Gide – szczerość i autentyczność ponad wszystko 354

André Malraux – „jak hartowała się stal” albo lewicowy nietzscheanista 355

Louis-Ferdinand Céline: Podróż do kresu nocy 355

Raymond Radiguet – nawrót klasycyzmu 355

André Maurois – biograf sławnych pisarzy i polityków 357

Jean Giraudoux – wątki antyczne i współczesność 357

Ludzie i zwierzęta w powieściach i opowiadaniach Colette 357

Marcel Aymé i satyra obyczajowa 357

François Mauriac – powieść katolicka 358

Georges Bernanos – religijny wymiar ludzkiego losu 359

Montherlant – wielbiciel heroizmu 360

Piewcy Prowansji: Giono i Pagnol 360

Anouilh – sztuki „różowe” i „czarne” 361

Antoine de Saint-Exupéry – pisarz-humanista 361

Między zaangażowaniem i politycznym indyferentyzmem 361

Między sztuką dla wybranych a tęsknotą do masowości 362

Dadaizm i surrealizm 363

Jacques Prévert – radykalny nonkonformista 363

André Breton – twórca surrealizmu 364

Henri Michaux – oniryczność i absurd 365

Max Jacob – ironia, kaprys i mistyka 365

Raymond Queneau i zabawa z językiem 365

Intelektualiści od Voltaire’a do Sartre’a 366

Intelektualista jako autorytet moralny w czasach dechrystianizacji 366

Kontestacja kultury burżuazyjnej i kapitalizmu – fascynacja sowieckim komunizmem – intelektualiści na lewicy (intellectuels de gauche) 367

Paul Eluard – surrealista, działacz lewicowy w Ruchu Oporu, związany ze stalinowskim komunizmem 368

Jean-Paul Sartre – mistrz duchowy intelektualnej lewicy 369

Louis Aragon – entuzjasta komunizmu 369

Albert Camus – obrona ludzkiej godności 371

Boris Vian – młody zbuntowany 371

Po drugiej wojnie światowej 372

Nowa powieść – le nouveau roman 373

Odwrót od tradycyjnej fabuły i psychologii postaci oraz depolityzacja 373

Własna droga Marguerite Yourcenar 373

Alain Robbe-Grillet, teoretyk le nouveau roman – Sarraute – Duras – Simon 374

Michel Butor – nouveau roman i collages 375

Prekursorzy 375

Simenon – znakomite czytadło 375

Teatr absurdu – absurdalność świata odbita w absurdalności sztuki 375

Przełamanie tradycyjnych konwencji w teatrze 376

Samuel Beckett: Czekając na Godota 376

Eugène Ionesco: Krzesła i Łysa śpiewaczka 377

Jean Genet – outsider i skandalista 377

Odwrót od dogmatów nowoczesności i zakwestionowanie awangardowej innowacyjności 378

Postmodernizm 378

Powrót do kultury masowej 380

Roland Barthes – pełne wyzwolenie pragnień 380

Georges Perec – twórczość jako eksperyment 381

Jean-Marie Gustave Le Clezio – samotność i obsesja śmierci 381

Amerykanizacja Francji i antyamerykanizm Francuzów 382

Komercjalizacja literatury i sztuki 382

Środki przekazu arbitralnie kreują sukces twórcy 382

Konkluzja – Dylematy XXI w. (Jan Prokop) 384

Bibliografia dotycząca wszystkich epok 389

Indeks nazwisk 396

Tablice chronologiczne 412