"Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?"

Spis treści

Przedmowa 16

Podziękowania 22

Rozdział 1. Psychologia zła: sytuacyjne przemiany charakteru 26

Transformacje: anioły, diabły oraz cała reszta nas, zwykłych śmiertelników 28

Alternatywne wyjaśnienia: dyspozycyjne, sytuacyjne i systemowe 30

Zło: stałe i wewnętrzne czy zmienne i zewnętrzne? 30

Malleus Maleficarum oraz inkwizycyjny program PNC (polowanie na czarownice) 32

Systemy władzy – wszechogarniające zwierzchnictwo 33

Moc tworzenia „wroga” 34

Przestępstwa przeciwko ludzkości: ludobójstwo, gwałt, terroryzm 35

Gwałty w Rwandzie 36

Gwałt w Nankin, w Chinach 39

Dehumanizacja i wyłączenie moralności w laboratorium 40

Potworne obrazy nadużyć w Więzieniu Abu Ghraib 41

Równoległe światy w Abu Ghraib i więzieniu stanfordzkim 42

Badając ciemną stronę ludzkiej natury 43

Rozdział 2. Niedziela rano: niespodziewane aresztowania 47

Sąsiedzkie zło, sąsiedzkie dobro 48

Uniwersytet przeciw miastu – starcia w Stanfordzie i poza nim 50

Katastrofa: misja niemal upada, zanim zdążyła się rozpocząć 52

Próżność, której na imię Wiadomości Telewizyjne 53

Teraz rozpoczyna się właściwa opowieść 54

Jakiś gliniarz puka do drzwi 58

Hau, hau! Skąd się wzięły te „Psy”? 60

Jestem gotowy, proszę mnie aresztować 62

Rozdział 3. Niedziela po południu: rytuały degradacji 66

Oto są zasady, według których macie żyć 68

Pierwsze odliczanie w tym przedziwnym miejscu 70

Wczucie się w role 71

Nocna zmiana przejmuje pałeczkę 72

Nowy sens odliczania 73

Pierwsze oznaki nadciągającej burzy 75

Przenikliwe gwizdy o 2.30 rano 77

Kilka wstępnych obserwacji i uwag 78

Sobotnia odprawa strażników 79

Rozdział 4. Poniedziałek: bunt więźniów 83

Szykuje się bunt 84

Powitajmy bunt. Zmiana dzienna 86

A po śniadaniu, może mała ucieczka 89

Małe odliczanko dla uciszenia pospólstwa 90

Komisja Skarg Pensjonariuszy Więzienia Hrabstwa Stanford 91

Więzień 8612 zaczyna pękać 92

Nasz konsultant do spraw więziennictwa wykpiwa pozorowanego więźnia 93

Więzień mówi wszystkim, że nikt nie może zrezygnować 95

To znowu my. Pora na zmianę nocną 96

Sto lat, sto lat, niech żyje nam więzień 5704 100

Ostateczne załamanie i zwolnienie więźnia 8612 101

Rozdział 5. Wtorek: podwójny kłopot – odwiedziny i widmo napaści 105

Nowe zasady, choć stare odliczania trwają 106

Granice tożsamości i odgrywanych ról zaczynają się zacierać 110

Trwając na straży bezpieczeństwa mojej instytucji 111

Wprowadzenie informatora 113

Żale znajdują ujście 114

Więźniowie kontaktują się ze światem zewnętrznym 115

Przygotowania do przyjścia gości. Pełna hipokryzji maskarada 116

Powierzchowne i bezosobowe odwiedziny 118

Matka wie najlepiej, ale my ją z tatą usadzimy 120

Pozorowane opuszczenie więzienia dla zmylenia domniemanych napastników 122

Zrobiliśmy z siebie głupków. I kto za to zapłaci? 123

Rozdział 6. Środa: sytuacja wymyka się spod kontroli 125

Łamigłówka z księdzem 125

Nie jesteś numerem 819, czas do domu Stewart! 132

819 mąci od samego początku 132

Zdrada ze strony własnego szpiega 133

Powitajmy nowego więźnia w zakładzie 134

Cudowna łaska w tonacji ironicznej 135

Żegnaj zmiano dzienna, dobry wieczór zmiano nocna 138

Powrót operatora ze stacji TV 138

Posłuszni więźniowie mają prawo do odwiedzin 141

Homofobia szczerzy obrzydliwe kły 142

„Sierżant” ujawnia nową tożsamość moralną 144

Potęga symboliki kiełbasek 149

Zadufany w sobie świętoszkowaty dupek 150

Powiedz: „Dziękuję ci, 416!” 151

Znowu te brudne koce 152

Rozdział 7. Prawo do zwolnienia warunkowego 155

Szansa na odzyskanie wolności 156

Więzień 4325 nie przyznaje się do winy 156

Przyćmienie wzoru godnego naśladowania 158

Buntownik przycicha 160

Urodziwy dzieciak zostaje zmieszany z błotem 162

Rezygnacja z wynagrodzenia w zamian za wolność 163

Co tu się wydarzyło? 165

Rozmywanie się granicy między eksperymentem więziennym a rzeczywistym pobytem w więzieniu 165

Podporządkowanie się więźniów i poważne traktowanie swojej sytuacji 166

Krótka przerwa na demonstrację siły bez współczucia 167

Radykalna przemiana przewodniczącego Komisji ds. Zwolnień Warunkowych 167

Wracając do brązowookiego Carla 168

Czwartkowe posiedzenie Komisji ds. Zwolnień Warunkowych i Dyscypliny 169

Głodujący więzień wypisuje się 169

Z uzależnionymi sprawa jest łatwa 170

Zagadkowy osiłek 172

Brak spontaniczności „Sierżanta” 173

Skrucha nie przynosi rezultatów 174

Gdy zwolniony warunkowo więzień zostaje przewodniczącym Komisji ds. Zwolnień Warunkowych 175

Rozdział 8. Czwartek: konfrontacje z rzeczywistością 178

Wybuch agresji w więzieniu 179

Więzień 5704 dorabia się następnych szykan 181

Więzień 416 przeciwstawia się systemowi przez strajk głodowy 182

Jeszcze dwóch więźniów załamuje się 184

Christina dołącza do przyjęcia u Szalonego Kapelusznika 185

Listy z Więzienia Stanford do domu 185

Ksiądz wypełnia swoją obietnicę duszpasterskiej pomocy 186

Bohater we wstecznym lusterku 187

Przyjaciel okazuje trochę serca 189

„To, co robicie tym chłopcom, to okropność!” 190

Jesteście samcami wielbłądów, a teraz wskoczcie na samice 193

Rozdział 9. Piątek: nadchodzi zmierzch 197

Piątek: końcowy apel 198

Obrońca z urzędu w obronie praw więźniów 199

Słuchajcie uważnie: koniec eksperymentu. Jesteście wolni 201

Bankructwo starej energii, odnalezienie nowej 202

Wszyscy na pokład: do podsumowań 203

Byli skazańcy: upust emocji 204

Niezadowolenie byłych strażników 206

Końcowe połączenie obu grup 207

Co to znaczy być strażnikiem lub więźniem? 208

O roli więźnia 208

O sile roli strażnika 209

O dobrych i złych strażnikach 210

O cichej furii sadyzmu strażników 211

O przemianie charakteru w sześć dni 212

O naturze więźniów 212

O „małych eksperymentach” Hellmanna 214

Rozdział 10. Znaczenie i przesłanie Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: alchemia przemiany osobowości 218

Rekapitulacja przed zagłębieniem się w analizę danych 218

Czego dowiedzieliśmy się na podstawie naszych danych? 220

Miary osobowości 220

Nauki i przesłania płynące ze Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 228

Zalety nauki 228

Przemiana strażników pod wpływem posiadanej władzy 230

Patologie roli więźnia 231

Dlaczego sytuacja ma znaczenie 233

Kiedy role stają się rzeczywistością 235

Wpływ reguł na kształtowanie rzeczywistości 235

Przejście od roli uzdrowiciela do roli zabójcy 237

Wzajemnie uzupełniające się role i ich scenariusze 238

Role odgrywane w eksperymencie przez dorosłych 239

Role a odpowiedzialność za występki 240

Anonimowość i deindywiduacja 241

Dysonans poznawczy, który racjonalizuje zło 241

Społeczne konstruowanie rzeczywistości 243

Siła aprobaty społecznej 243

Dehumanizacja: inny człowiek jako ktoś pozbawiony wartości 244

Szczęśliwy traf rzuca strumień światła na Stanfordzki Eksperyment Więzienny 246

Stanfordzki Eksperyment Więzienny a duch tamtych czasów 247

Dlaczego systemy mają największe znaczenie 248

Rozdział 11. Stanfordzki Eksperyment Więzienny: aspekty etyczne i dalsze rozwinięcia eksperymentu 252

Wynaturzenie ludzkiego dążenia do perfekcji 253

Refleksje etyczne nad Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym 254

Etyka absolutna 255

Z punktu widzenia norm absolutnych Stanfordzki Eksperyment Więzienny był nieetyczny 255

Etyka relatywna 257

Pozytywne konsekwencje dla uczestników 259

Nieoczekiwane korzyści osobiste dla uczestników i personelu Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 260

Nieśmiałość jako więzienie narzucone sobie samemu 263

Szaleństwo u ludzi normalnych 264

Nauczanie przez przekazywanie uprawnień 265

Wpływ na mnie osobiście 265

Maksymalizowanie korzyści: szerzenie idei społecznej 266

Potęga mediów i obrazów wzrokowych 267

Replikacje i rozwinięcia eksperymentu 267

Solidna replikacja w innej kulturze 268

Symulacja na oddziale psychiatrycznym 268

Niepowodzenie pozornej replikacji w telewizyjnym pseudoeksperymencie 269

Stanfordzki Eksperyment Więzienny jako ostrzeżenie przed nadużywaniem władzy 269

Przenikanie do kultury popularnej 271

Witryna Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: siła Internetu 272

Rozdział 12. Badanie dynamiki społecznej: władza, konformizm i posłuszeństwo 277

Co ujawniły badania nad wpływem sytuacji 278

Uwaga! Mogą działać atrybucje egotystyczne 279

Badania Ascha nad konformizmem: podporządkowywanie się 280

Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu: wstrząsające badania Milgrama 282

Paradygmat badań Milgrama nad posłuszeństwem 282

Wstrząsająca prawda 285

Wynik przewidywany przez ekspertów 285

Wariacje na temat posłuszeństwa 286

Dziesięć wniosków wynikających z badań Milgrama: jak tworzyć złe pułapki na dobrych ludzi 287

Replikacje i modyfikacje Milgramowskiego modelu posłuszeństwa 288

Niewłaściwe postępowanie pielęgniarek wobec pacjentów pod wpływem poleceń lekarzy 289

Administracyjne posłuszeństwo wobec autorytetu 290

Posłuszeństwo seksualne wobec autorytetu: numer z rewizją osobistą 291

Podobieństwo do nazistów: czy mogłoby to się zdarzyć w Twoim mieście? 293

Produkowanie nazistów w amerykańskiej klasie szkolnej 293

Kształtowanie małych bestii w szkole podstawowej: oczy brązowe przeciw oczom niebieskim 295

Poparcie na Hawajach dla „ostatecznego rozwiązania”: uwolnienie świata od nieprzystosowanych 296

Nakłanianie zwykłych mężczyzn do niezwykłego mordowania 297

Banalność zła 300

Oprawcy i kaci: typy patologiczne czy imperatywy sytuacyjne? 301

„Doskonali żołnierze 11 września” i „zwykłe brytyjskie chłopaki” dokonują na nas zamachów bombowych 303

Ostateczny test ślepego posłuszeństwa wobec autorytetu: zabijanie własnych dzieci na rozkaz 304

Rozdział 13. Badanie dynamiki społecznej: deindywiduacja, dehumanizacja i zło bezczynności 310

Deindywiduacja, anonimowość i destrukcyjność 311

Szokujące zachowanie anonimowych kobiet 312

Mądrość kulturowa: jak sprawić, żeby wojownicy zabijali na wojnie, ale nie w domu 315

Deindywiduacja przekształca naszą apollińską naturę w naturę dionizyjską 316

Efekt zapustów: wspólna deindywiduacja jako ekstaza 317

Dehumanizacja i odłączenie moralne 318

Dehumanizacja eksperymentalna: określanie studentów mianem zwierząt 319

Mechanizmy odłączania moralnego 321

Kreowanie zdehumanizowanych wrogów państwa 322

Zrozumienie dehumanizacji nie jest równoznaczne z jej usprawiedliwieniem 322

Zło bezczynności: bierność przypadkowych świadków 324

Przypadek Kitty Genovese: psychologowie społeczni spieszą na ratunek, poniewczasie 324

Badania nad interwencją przypadkowych świadków 325

Jak dobrzy są Dobrzy Samarytanie, którzy się spieszą? 326

Zinstytucjonalizowane zło bezczynności 327

Dlaczego sytuacje i systemy są ważne 328

Oszacowanie siły sytuacji 329

Następny etap: o jabłkach, skrzynkach, grubych rybach i ważniakach 330

Rozdział 14. Znęcanie się i tortury w więzieniu Abu Ghraib: zrozumienie i personalizacja jego okropności 334

Zrozumieć bezsensowne znęcanie się 337

Czas kwitnących jabłoni w stolicy 338

Miejsce: Więzienie Abu Ghraib 339

Wysoka wieża jako cel ataków moździerzowych 340

Nowy dowódca przybywa na miejsce, ale nie widzi nic 341

„Chip” Frederick jakiego poznałem 343

Przebieg służby Fredericka w więziennictwie i wojsku 344

Oceny psychologiczne 345

Sytuacja: koszmary i zabawy nocne na Kondygnacji 1A 347

Zgniłe jabłko czy owoc w najlepszym gatunku? 347

Przygotowanie i odpowiedzialność 348

Nieustanna praca nocna 349

Wielu innych występujących na tej całonocnej scenie 350

Czynnik strachu 353

Porównania ze strażnikami w Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym 354

Dynamika seksualna na Kondygnacji 1A 357

Katalizator Graner 358

Uwagi ostrzegawcze 358

Inne spojrzenia na Charlesa Granera 359

Zdjęcia jako trofea: udokumentowana cyfrowo deprawacja 361

„Zdjęcia-trofea” w innych czasach 362

Cyfrowa siła 362

Ekshibicjoniści występujący dla podglądaczy 363

Złożone motywy i dynamika społeczna 363

Inscenizowane zdjęcia wykorzystywane do grożenia zatrzymanym 364

Uzyskanie statusu, dokonanie zemsty 364

Deindywiduacja i efekt zapustów 365

Porównywalne okrucieństwa dokonywane przez żołnierzy brytyjskich i żołnierzy amerykańskich z elitarnych jednostek 366

Postawienie sierżanta Ivana Fredericka przed sądem 367

Proces 368

Parę istotnych porównań 369

Wyrok 369

Przekształcenie strażnika więziennego Ivana Fredericka w więźnia numer 789689 371

Uwagi końcowe 371

Rozdział 15. System przed sądem: współudział dowództwa 377

Dochodzenia w sprawie Abu Ghraib ujawniają wady systemu 378

Raport Rydera jako pierwszy wysłał sygnały ostrzegawcze 379

Raport Taguby jest gruntowny i surowy 380

Zaniedbania w komunikacji, szkoleniu i dowodzeniu 381

Taguba atakuje zaniedbujących obowiązki nieudolnych dowódców 382

Raport Faya i Jonesa rozszerza zakres osób odpowiedzialnych – ku górze i na zewnątrz 384

Stwarzanie niezdrowego środowiska pracy 385

Współdziałanie z bezprawnymi akcjami CIA jako „praca zespołowa” 385

Kiedy zeznania obronne żołnierzy Żandarmerii Wojskowej okazują się prawdziwe 386

Porządne psy popełniają obrzydliwe świństwa 386

Nadzy więźniowie są więźniami zdehumanizowanymi 387

Ustalanie winnych: oficerowie, Wywiad Wojskowy, przesłuchujący, analitycy, tłumacze i personel medyczny 387

Raport Schlesingera określa winę 388

Rozpowszechnienie okrucieństw dokonywanych przez wojsko 388

Główne obszary problemowe i warunki utrudniające 389

Znów mamy do czynienia z porażką dowództwa 389

Nauki wynikające z Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 390

Psychologia społeczna nieludzkiego traktowania innych 390

Raport Human Rights Watch: „Unikanie odpowiedzialności za tortury?” 391

Wielu maltretujących, niewielu ukaranych, oficerowie wychodzą na wolność 392

Human Rights Watch sięga do górnych poziomów hierarchii służbowej 393

Pozbawić nietykalności architektów polityki niezgodnej z prawem 394

Przed sądem: sekretarz obrony Donald Rumsfeld 394

Przed sądem: były dyrektor CIA George Tenet 396

„Lodowy Człowiek” znika 396

Przed sądem: generał broni Ricardo Sanchez 398

Przed sądem: generał dywizji Geoffrey Miller 400

Tortury, wszędzie tortury i okaleczanie 402

Ujawnienie powszechnego stosowania okrucieństw wobec więźniów przed Abu Ghraib 402

Piechota Morska z zimną krwią morduje irackich cywilów 403

Następni przed sąd: świadkowie oskarżenia 406

Elitarni żołnierze tak postępują: 82 Dywizja Powietrznodesantowa łamie kości i pali fotografie 410

„Laski od tortur” wykonują taniec erotyczny z więźniami w „konfesjonale” Guantánamo 411

„Zlecanie” tortur na zewnątrz 413

Inne ujawnione fakty dotyczące przestępstw i występków w Guantánamo 413

Dotrzeć do szczytu: obarczenie odpowiedzialnością Dicka Cheneya i George’a W. Busha 415

Wojna z terrorem ukształtowała zmianę paradygmatu tortur 415

Wiceprezydent Dick Cheney jako „wiceprezydent od tortur” 417

Notatki służbowe o torturach 418

Prezydent George W. Bush jako „głównodowodzący czasu wojny” 418

Grupa Robocza Dochodzeń Karnych Departamentu Obrony przeciwna przesłuchaniom w Guantánamo 420

Obsesja na punkcie wojny z terrorem 420

Sędziowie przysięgli, proszę o werdykt 422

Wpuśćmy trochę słońca 422

Rozdział 16. Przeciwstawianie się wpływom sytuacyjnym i sławienie heroizmu 429

Uczenie się, jak stawiać opór niepożądanym wpływom 431

Dualizm: odłączenie a nasycenie 431

Dziesięcioetapowy program stawiania oporu niepożądanym wpływom 432

Paradoksy heroizmu 437

Heroizm i bohaterowie – co to takiego? 439

Definicje bohaterów i heroizmu 440

Bohaterowie wojskowi 441

Bohaterowie cywilni 442

Bohaterowie ryzyka fizycznego a bohaterowie ryzyka społecznego 443

Nowa taksonomia heroizmu 444

Bohater antykomunistyczny 448

Bohaterowie apartheidu 448

Przykładowe sylwetki bohaterów 448

Bohaterowie wojny wietnamskiej 449

Żołnierz, który podniósł alarm podczas wojny w Iraku 450

Bohaterowie Jonestown 452

Wielowymiarowy model heroizmu 454

Kontrasty heroizmu: niezwykły czy banalny 455

O banalności zła 455

O banalności heroizmu 457

Heroizm jako potwierdzenie wspólnoty ludzkiej 459

Indeks nazwisk 464

Indeks rzeczowy 473