"Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia"

Spis treści

Wstęp 10

CZĘŚĆ I. Istota, przyczyny i zagrożenia wynikające z odrzucenia rówieśniczego w przedszkolu i szkole podstawowej 16

ROZDZIAŁ 1. Istota zjawiska odrzucenia rówieśniczego i jego wybrane następstwa 20

1.1. Znaczenie akceptacji rówieśników dla rozwoju i funkcjonowania dziecka 27

1.1.1. Znaczenie akceptacji rówieśników dla wyników dziecka w nauce 29

1.1.2. Relacje z rówieśnikami jako czynnik chroniący w przypadku niewłaściwego funkcjonowania rodziny 34

1.2. Następstwa odrzucenia dziecka przez rówieśników 39

1.3. Trwałość statusu odrzucenia 49

1.4. Podsumowanie 54

ROZDZIAŁ 2. Przyczyny odrzucenia dziecka przez rówieśników związane z warunkami jego rozwoju w rodzinie 59

2.1. Więź dziecka z rodzicami jako szansa i zagrożenie dla dobrych relacji z rówieśnikami 59

2.1.1. Zachowania opiekuna we wczesnym dzieciństwie a wzorce przywiązania i ich następstwa dla dalszego funkcjonowania dziecka 61

2.1.2. Kompetencje matki niezbędne do powstania bezpiecznego przywiązania w pierwszym roku życia dziecka 64

2.1.3. Zachowania opiekuna w okresie przedszkolnym a wzorce przywiązania i ich następstwa dla dalszego funkcjonowania dziecka 71

2.1.4. Wskaźniki charakteryzujące jakość interakcji matka–dziecko w okresie przedszkolnym i na początku okresu szkolnego oraz jej związek z typem przywiązania 76

2.1.5. Problem liczby bliskich związków i stałości wzorców przywiązania 82

2.1.6. Przywiązanie w okresie dzieciństwa a funkcjonowanie dziecka w relacjach z rówieśnikami 85

2.2. Praktyki wychowawcze rodziców a relacje dziecka z rówieśnikami 93

2.2.1. Style wychowania 94

2.2.2. Wybrane uwarunkowania praktyk rodzicielskich 101

2.3. Podsumowanie 110

ROZDZIAŁ 3. Przyczyny odrzucenia związane ze specyficznymi właściwościami dzieci 112

3.1. Rozumienie innych ludzi i porozumiewanie się z nimi 112

3.1.1. Uwarunkowania rozwoju teorii umysłu 116

3.1.2. Znaczenie rozwoju teorii umysłu dla funkcjonowania dzieci w relacjach z rówieśnikami 121

3.1.3. Charakterystyka modelu przetwarzania informacji społecznych przez dzieci opracowanego przez Nicki R. Crick i Kennetha A. Dodge’a 128

3.1.4. Spojrzenie Karen L. Bierman na przyczyny odrzucenia związane z przetwarzaniem przez dziecko informacji o świecie i sobie samym 134

3.2. Kompetencje emocjonalne 141

3.2.1. Świadomość własnych stanów emocjonalnych i umiejętność komunikowania ich innym ludziom 143

3.2.2. Rozpoznawanie emocji innych ludzi i umiejętność empatycznego reagowania na nie 146

3.2.3. Kontrolowanie emocji 156

3.2.4. Znaczenie kompetencji emocjonalnych dla funkcjonowania dziecka w relacjach z rówieśnikami 167

3.3. Kompetencje społeczne 178

3.3.1. Umiejętność współpracy 181

3.3.2. Umiejętność rozwiązywania konfliktów 187

3.3.3. Znaczenie kompetencji społecznych dla funkcjonowania dziecka w relacjach z rówieśnikami 195

3.4. Podsumowanie 197

ROZDZIAŁ 4. Przyczyny odrzucenia związane ze środowiskiem szkolnym 200

4.1. Przyczyny odrzucenia związane z klasą szkolną 201

4.2. Przyczyny odrzucenia związane z nauczycielem i organizacją procesu nauczania 211

4.3. Podsumowanie 216

CZĘŚĆ II. Wczesna profilaktyka odrzucenia rówieśniczego i pomaganie dzieciom odrzucanym 222

ROZDZIAŁ 5. Wspieranie rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej 226

5.1. Zapobieganie powstawaniu pozabezpiecznego przywiązania 226

5.1.1. Interwencje zmierzające do podnoszenia wrażliwości macierzyńskiej 230

5.1.2. Interwencje zmierzające do zmian w posiadanych przez rodziców reprezentacjach dotyczących opieki 234

5.1.3. Interwencje dostarczające rodzicom wsparcia społecznego w celu ułatwienia sprawowania opieki nad dzieckiem 236

5.1.4. Interwencja w szczególnie trudnych przypadkach 238

5.1.5. Możliwości praktycznego wykorzystania wyników badań nad zapobieganiem pozabezpiecznemu przywiązaniu 243

5.2. Tworzenie rodzicom warunków do rozwijania kompetencji wychowawczych 246

5.2.1. Programy oparte na teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury 247

5.2.2. Program Joanny Sakowskiej „Szkoła dla rodziców i wychowawców” 260

5.2.3. Program wspomagania rozwoju kompetencji wychowawczych rodziców dzieci w wieku przedszkolnym Blanki Poćwiardowskiej 277

5.2.4. Koncepcja terapii dzieci impulsywnych Rossa W. Greene’a i J. Stuarta Ablona 285

5.3. Podsumowanie 289

ROZDZIAŁ 6. Wspomaganie rozwoju psychospołecznego dzieci odrzucanych przez rówieśników 291

6.1. Metody i programy wspomagania rozwoju psychospołecznego dzieci w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym 292

6.1.1. Modelowanie i moralizowanie 298

6.1.2. Program kształtowania umiejętności prospołecznych małego dziecka Ellen McGinnis i Arnolda P. Goldsteina 299

6.1.3. Powierzanie zadań 302

6.1.4. Program Joanny Grochulskiej dla dzieci agresywnych 303

6.1.5. Indukcja 307

6.1.6. Przyjaciele Zippiego 309

6.1.7. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych „Spójrz inaczej” 316

6.2. Wspomaganie rozwoju psychospołecznego dzieci w wieku 10–12 lat 322

6.2.1. Program mediacji rówieśniczych 322

6.2.2. Program Marty Herzberg wspomagania rozwoju psychospołecznego dzieci nielubianych przez rówieśników 327

6.2.3. Modyfikacja zachowań typu A – program Niny Ogińskiej-Bulik 341

6.3. Ryzyko związane z pomaganiem dzieciom odrzucanym przez rówieśników z powodu agresywnych zachowań 345

6.4. Podsumowanie 352

ROZDZIAŁ 7. Działania nauczyciela poprawiające sytuację dzieci odrzucanych w klasie szkolnej 354

7.1. Tworzenie dzieciom warunków do przezwyciężania stereotypów i uprzedzeń wobec rówieśników w zespole klasowym 355

7.2. Zmniejszanie ryzyka powstawania uprzedzeń w klasie i pomaganie dzieciom odrzucanym dzięki zmianie zachowań nauczyciela 368

7.3. Podsumowanie 373

ROZDZIAŁ 8. Przykłady interwencji systemowych 374

8.1. Rozwój koncepcji pomagania dzieciom odrzucanym przez rówieśników 375

8.2. Program systemowy Carolyn Webster-Stratton „Niewiarygodne lata” 380

8.3. Interwencja systemowa „Szybka ścieżka” opracowana przez Grupę Badawczą ds. Zapobiegania Problemom Zachowania 394

8.3.1. Charakterystyka programu „Szybka ścieżka” 395

8.3.2. Efekty programu „Szybka ścieżka” 406

8.4. Podsumowanie 415

Zakończenie 418

Bibliografia 422

Spis bloków rozszerzających 442

Spis rycin 443

Spis tabel 445

Indeks nazwisk 446

Indeks rzeczowy 452