Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
ChristophDieckmann
NiemieckapolitykaokupacyjnanaLitwiewlatach1941–1944.
,
Podsumowanie
NiemieckiepanowanienaLitwiebyłotragicznewskutkach.Wlatach1941–1944naterenieLitwyżyciestraciłoconajmniej
420tys.osób.Wczerwcu1941r.ponad200tys.ŻydówznalazłosiępodokupacjąniemieckąnaLitwie.Zprzerażeniemmusielioni
stwierdzić,żeokupancimająnacelunietylkobezlitosneprześladowania,dyskryminacjęiwykluczenieŻydówzespołeczeństwa–czego
obawianosięnapodstawieinformacjidocierającychzNiemiecod1933r.orazzkrajówpodokupacjąniemieckąod1938/1939r.–lecz
żedążądosystematycznegowymordowanialudnościżydowskiej.WciąguzaledwiekilkumiesięcyNiemcyiichlitewscywspólnicy
wymordowaliwięcejniż150tys.Żydówzponad200litewskichmiejscowości.Od45do50tys.Żydówpozostałotymczasowoprzyżyciu
wgettachwwiększychmiastachikilkudziesięciuobozachpracy.PonieważznacznaczęśćmieszkańcówLitwynaróżnesposoby
uczestniczyławdokonywaniuzbrodninaŻydach,jedyniekilkusetŻydówzdołałouniknąćśmiercidziękipomocymiejscowejludności.
Końcawojnynawiosnę1945r.dożyłojedynie9–10tys.litewskichŻydówrozsianychpocałejEuropie.Nastąpiłaniemalcałkowita
eksterminacjalitewskichŻydów,życiestraciłoponad95procentspośródnich.
Więcejniż170tys.radzieckichjeńcówwojennychzmarłowobozachwkilkunastuwsiachimiastachnaterenieLitwyoraznagranicy
niemiecko-litewskiej,większośćwpierwszymokresieokupacjiniemieckiej,dowiosny1942r.Częstozapominasięotrzeciejgrupieofiar
–radzieckiejludnościcywilnejprzymusowoprzesiedlonejprzezWehrmacht.Wiosną1944r.tylkonaLitwiegrupataliczyłaconajmniej
210tys.osób,którerozdzielonodowieluobozówtymczasowych,coczęstowiązałosięzgłodowąegzystencją.Zdużym
prawdopodobieństwemmożnaprzyjąć,żeokoło40tys.przymusowoprzesiedlonychzginęło,aleliczbataniezostałanigdypotwierdzona.
Opróczwymienionychgrupofiarniemieckiejpolitykiokupacyjnejzginęłojeszczeponad10tys.osób:około5tys.ŻydówzNiemieciAustrii
orazponad800ŻydówzFrancji,pozostałe5tys.ofiarstanowiliPolacy,Rosjanie,funkcjonariuszepartyjni,pozostaliprzyżyciuczłonkowie
rodzinurzędnikówradzieckich,członkowieróżnychgruppartyzanckich,ofiarycywilnewalkniemieckichpartyzantów,Romowieiosoby
upośledzone.
Wniniejszymartykuledokonampodsumowaniaczęściwynikówmojejpracybadawczejnatematniemieckiejpolitykiokupacyjnej
naLitwie,któraukazałasięw2011r.202Rozważaniadotyczązwłaszczaniemieckichilitewskichsprawców203.
PunktemwyjściawbadaniachdotyczącychniemieckiejpolitykiokupacyjnejnaLitwiewlatach1941–1944byłydwapowiązanezesobą
pytania.PytanieozwiązekmiędzywojnąprowadzonąprzezNiemców,politykąokupacyjnąamasowymizbrodniamimanacelu
umiejscowieniewodpowiednimkontekścieprzyczyntakdużejliczbyofiarniemieckiegoterroru.PytanieostosunkimiędzyNiemcami,
LitwinamiaŻydamiwiążesięzkoniecznościąwieloaspektowegobadaniahistoriiLitwywlatach1941–1944.Niemożliwewydajesię
dokonaniezadowalającejanalizypowiązańmiędzywojną,politykąokupacyjnąazbrodniamimasowymibezporuszeniatematurelacji
międzyNiemcami,LitwinamiaŻydami.Równieżbadaniestosunkówmiędzyniminiejestmożliwebezjednoczesnejanalizykontekstu
niemieckiejpolitykiokupacyjnej.Analizairozważaniakoncentrująsięzatemnaludnościlitewskiejimiejscach,wktórychwlatach1941–
1944dochodziłodozagładyŻydówidoaktówmasowejprzemocy.Postaramsiępołączyćzesobąobydwapytaniaiodpowiedziećnanie
napodstawiemożliwieszerokozakrojonychbadańempirycznych.Wksiążcepowoływałemsięrównieżnawynikiwcześniejszychbadań
dotyczącychmetodologiiipojęć,któreomówiękrótkodalej.
Rozważaniazzakresumetodologiiipojęć.Nacjonalizmetnicznyczypolityka?
Państwolitewskie,któreod1940r.stanowiłoczęśćZwiązkuRadzieckiego,w1941r.byłopaństwemwieloetnicznym.Przywiększości
litewskiejdwienajwiększemniejszościstanowiliŻydziiPolacy,pozatymnaLitwiemieszkaliRosjanie,Białorusini,Romowie,adowiosny
1941r.tzw.Niemcyetniczni(Volksdeutsche).Zdecydowanawiększośćznichmiałaobywatelstwolitewskie.Jeśliniedokonalibyśmy
podziałuwedługkategoriinacjonalizmuetnicznegoiniechcielibyśmysiękierowaćparadygmatemnarodowo-ludowym,należałoby
zasadniczocałyczaspisaćo„żydowskichLitwinach”,„nieżydowskichLitwinach”,„polskichLitwinach”oraz„rosyjskichLitwinach”bądź
oetnicznychLitwinach,Żydach,PolakachiRosjanachmającychobywatelstwolitewskie.Wartykulejednakprzeważniebędziemowa
oLitwinach,Żydach,Polakach,RosjanachiRomachzdwóchpowodów.Popierwsze,onisaminajczęściejidentyfikowalisięztymi
pojęciami,podrugie,choćbydlawiększejczytelnościlepiejunikaćtakskomplikowanychsformułowań.Niemniejzapytaniem
onazewnictwokryjesięzasadniczyproblemhistoriograficznydotyczącyzagładyŻydów.Czyopisujemyhistorięwalkimiędzynarodami
igrupamietnicznymi?Czyzaramynaszejanalizyprzyjmujemyperspektywęnarodową/etniczną?204Amożepowinniśmyraczejpisać
historięspołecznąipolityczną,wktórejkategorienacjonalizmuniesączęściąrozwiązania,leczstanowiączęśćproblemubadawczego?
Przeglądprachistorycznychróżnychhistoryków,którychniemogęprzytoczyćzewzględunabrakmiejsca,pokazuje,żenurtem
dominującymbyłaiwdalszymciągujesthistoriografiaetniczno-narodowa205.Podstawowepytaniawtymzakresiedotycząnajczęściej
tworzeniatożsamości,powstawanianaroduorazliniipolitycznejpaństwanarodowego.Zamiastotwartejisamokrytycznejrekonstrukcjiczy
analizyzdarzeńtworzonesąmitywspierająceidentyfikacjęiwzmacniającewięzinarodowe.Wspomnieniastająsięważniejszeniżhistoria.
Zamiastbadaniaprocesówspołecznychipolitycznychrzekomohomogeniczne„narody”stająsiępodmiotamizdarzeńhistorycznych,
ahistoriografiadegradowanajestdorolinaukilegitymującejprojektynarodowe.
Racjonalizmczyirracjonalizm,ideologiaczypragmatyka?
DolatdziewięćdziesiątychbadaczeniemieckiejpolitykiokupacyjnejwZwiązkuRadzieckimwceluwyjaśnieniajejbrutalnych
konsekwencjiposługiwalisiępodobnymiwzorcamianalitycznymi,którewuproszczeniumożnapogrupowaćwedługkilkuzałożeń.Zjednej
stronykonsekwentnierozróżnianoideologięifanatyzm,apragmatyzmirealizmzdrugiej.ZbrodnietłumaczonofanatyzmemNiemców.
Niemieckąstrukturęwładzyopisywanojakochaotycznąinieskuteczną,coprzedewszystkimbyłozwiązanezrywalizacjąiniekompetencją
niemieckiejkadrykierowniczejiurzędniczej.Mówiącdobitnie,przyczynyzbrodniczejpolitykiniemieckiejmiałyleżećw„nieracjonalnych”
działaniachrealizowanychprzez„fanatyków”nazistowskich.Elementy„racjonalne”,naktórezwracaliuwagępragmatycy,były
bagatelizowane.Wyraźniemożnadostrzectuwpływapologetycznychiekskulpacyjnychwzorcówargumentacjistosowanych
wwypowiedziachiprzywoływanychwspomnieniachwpowojennychNiemczech.
NapoczątkulatdziewięćdziesiątychwRFNzaczętonanowoporuszaćkwestięwymordowaniaŻydówradzieckichieuropejskich,ado
pewnegostopniatakżesamychpodstawpolitykiokupacyjnej206.AnalizowanoaktaprowadzonychwNiemczechśledztwipostępowań
sądowych,wpewnejmierzebadanoarchiwawEuropieWschodniej,doktórychwkońcuuzyskanodostęp,uwzględnionodorobek
historiografiiEuropyWschodniej.WtymczasiewydanezostałypraceGötzaAly’egoorazUlrichaHerberta,zawierającepytania
iodpowiedziwykraczającepozadotychczasowyzakresbadań207.
Pracetezasadniczoróżniąsięodwcześniejszychbadań.Podstawowąróżnicąjestto,żehistoria–wwiększymstopniuniżdotychczas
–niejestpostrzeganaprzezpryzmatznanegowszystkimzakończeniawojny.Sytuacje,wjakichznaleźlisięposzczególnidecydenci,
badanesąjakowzględnieotwarteirozważanewkontekścieichrozwoju.Najczęściejchodziohistoriesprawców,toteżstawianepytania
dotycząichdoświadczeńioczekiwań,ichpoglądów–wceluopisaniaichmożliwościdziałaniaipodejmowaniadecyzji.Rekonstrukcja
„wewnętrznegoracjonalizmu”prowadziznaczniedalejniżstwarzającadystansocenanegatywna.
Wpracachtychuwzględnionorównieżlokalnykontekstmiejsczbrodni.InstytucjecentralnewBerliniezeszłynadalszyplan,
azainteresowaniaskupiłysięgłównienapolityceniemieckichurzędówśredniegoszczebla.Stałosięjasne,żenaniemieckąpolitykę
lokalnąwmniejszymstopniuoddziaływaływzajemnienierazsprzecznedecyzjeniemieckichpolitykówwyższegoszczebla,aznacznie
bardziejwspółpracaiwewnętrzneustalenianatematpodziałuzadań,równieżwkontekściezbrodnimasowych,podejmowaneprzez
decydentówniższychszczebli.Przedewszystkimmożnabyłojednakzastanowićsięnadzabójcząskutecznościąniemieckiegosystemu
władzy.Okazałosię,żerolabiurokracjiwsystemieorganizacyjnymniemieckiejwładzylokalnejbyłaograniczona,adużowiększe
znaczeniemiałyspersonalizowanemechanizmywładzy.Decyzjeizarządzeniawydawanebyłyczęstowsposób„niebiurokratyczny”,tak
teżjeuzgadnianoiwdrażano.Odpowiednierozporządzeniaiustawypojawiałysiędopieropofakcie,jeśliwogóletonastępowało.
Codomentalnościwładzniższegoszczeblastwierdzono,żeniemieckaadministracjapublicznanaterenachokupowanychwEuropie
