"Kardiologia sportowa w praktyce klinicznej"

Spis treści

I. FIZJOLOGIA WYSIŁKU 28

1. Fizjologia wysiłku fizycznego – Maciej Śmietanowski, Tymoteusz Żera, Agnieszka Cudnoch-Jędrzejewska 30

Odpowiedź organizmu na wysiłek fizyczny. Procesy adaptacji 33

Regulacja temperatury podczas wysiłków 36

Wpływ wysiłku na układ wydzielania wewnętrznego 36

2. Fizjologia układu krążenia podczas wysiłku fizycznego – Liana Puchalska, Agnieszka Cudnoch-Jędrzejewska, Maciej Śmietanowski 38

Adaptacja układu krążenia do dynamicznych wysiłków fizycznych 40

Adaptacja układu krążenia do statycznych wysiłków fizycznych 42

Wpływ pozycji ciała na parametry hemodynamiczne podczas wykonywania wysiłku fizycznego 43

3. Fizjologia układu bodźcotwórczo-przewodzącego u sportowców – Agnieszka Wsół, Agnieszka Cudnoch-Jędrzejewska 46

Elektrofizjologia układu bodźcoprzewodzącego serca 46

Zmiany w układzie bodźcoprzewodzącym serca w przebiegu treningu fizycznego 47

4. Biochemiczne zmiany w organizmie sportowca – Małgorzata Wojciechowska, Maria Szczypaczewska 50

Morfologia krwi obwodowej 50

Wybrane hormony 55

Gospodarka elektrolitowa 56

5. Sportowa przebudowa serca – zmiany strukturalne i funkcjonalne – Andrzej Szyszka, Andrzej Siniawski 60

Podłoże hemodynamiczne sportowej przebudowy serca 60

Echokardiograficzna ocena sportowej przebudowy serca 61

Indeksacja parametrów pierwotnych i wtórnych służących do oceny anatomicznej 64

Formy sportowej przebudowy serca 65

Występowanie sportowej przebudowy serca 65

Czynniki wpływające na sportową przebudowę serca 68

Następstwa sportowej przebudowy serca 70

Różnicowanie sportowej i patologicznej przebudowy serca 70

6. Sportowa przebudowa serca – zmiany molekularne – Urszula Mackiewicz, Michał Mączewski 76

Przebudowa kardiomiocytów 77

Przebudowa macierzy zewnątrzkomórkowej 82

Przebudowa układu bodźcoprzewodzącego serca 82

Przebudowa krążenia wieńcowego 83

7. Hormonalna regulacja aktywności fizycznej – Aleksandra Żebrowska 86

Wprowadzenie 86

Aktywność fizyczna a endogenne peptydy opioidowe 87

Wpływ aktywności fizycznej na układ podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowy 88

Funkcje hormonu wzrostu i insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 w wysiłku fizycznym 89

Aktywność fizyczna a funkcje tarczycy 90

Układ hormonalny w kontroli metabolizmu wysiłkowego 91

Hormony a zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej 92

Żeńskie i męskie hormony płciowe 92

Hormony a układ sercowo-naczyniowy w wysiłku fizycznym 93

II. DIAGNOSTYKA 98

8. Podział dyscyplin sportowych – Marcin Konopka, Wojciech Król, Marek Kuch, Wojciech Braksator 100

Aktywność fizyczna 100

Klasyfikacja dyscyplin sportowych według charakteru obciążeń układu krążenia 101

Klasyfikacja dyscyplin sportowych według ryzyka uderzenia (urazu) 103

9. Ocena wydolności fizycznej – podstawy fizjologiczne – Jolanta Chwalbińska, Krystyna Burkhard-Jagodzińska, Andrzej Klusiewicz 106

Czynniki decydujące o sprawności zaopatrzenia tlenowego tkanek podczas wysiłku 107

Zaopatrzenie mięśni w substraty energetyczne 108

Zdolność wyrównywania zmian w środowisku wewnętrznym 109

Wydolność fizyczna a płeć i wiek 110

Koncepcja progu anaerobowego 111

Przydatność oznaczania progu anaerobowego w diagnostyce zdolności wysiłkowej sportowców 114

Wydolność anaerobowa (beztlenowa) 116

10. Ocena wydolności fizycznej– testy wysiłkowe u sportowców – Jolanta Chwalbińska, Andrzej Klusiewicz 120

Bezpośredni pomiar pułapu tlenowego 121

Pośredni pomiar pułapu tlenowego 122

Wytyczanie progu anaerobowego 126

Metody oceny wydolności anaerobowej 131

11. Elektrokardiogram spoczynkowy – zasady oceny – Andrzej Światowiec, Krystyna Burkhard-Jagodzińska, Wojciech Braksator, Marek Kuch 136

12. Elektrokardiogram wysiłkowy – Ewa Straburzyńska-Migaj 160

Wprowadzenie 160

Wskazania do testu wysiłkowego w sporcie 161

Test wysiłkowy w ocenie wydolności fizycznej 163

Ogólne zasady obciążania wysiłkiem podczas testu 165

Warunki wykonywania badań wysiłkowych 165

Protokoły badania wysiłkowego sportowców 166

13. Monitorowanie elektrokardiograficzne – Jarosław Król, Wojciech Król, Marek Kuch 170

Aparatura stosowana w monitorowaniu elektrokardiograficznym 170

Wskazania diagnostyczne 172

Wskazania do monitorowania EKG u sportowców 176

14. Echokardiografia – Marcin Konopka, Wojciech Król, Wojciech Braksator 180

Typy badań echokardiograficznych i techniki obrazowania – informacje ogólne 180

Typy i techniki obrazowania echokardiograficznego u sportowców 181

Zakres badań echokardiograficznych u sportowców 182

Echokardiografia w ocenie anatomii i funkcji serca u sportowców 184

Arytmogenna kardiomiopatia prawej komory serca 195

Badanie echokardiograficzne w diagnostyce chorób układu krążenia u sportowców 195

Kardiomiopatia przerostowa oraz kardiomiopatia rozstrzeniowa 195

Choroba niedokrwienna serca 197

15. Tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny serca – Ilona Michałowska, Magdalena Marczak 200

Tomografia komputerowa serca 200

Rezonans magnetyczny serca 201

III. KARDIOLOGICZNE ZAGADNIENIA KLINICZNE 208

16. Badania przesiewowe sportowców w zakresie układu krążenia – strategie postępowania – Wojciech Król, Marcin Konopka, Artur Mamcarz, Wojciech Braksator 210

Częstość nagłych zgonów sercowych wśród sportowców 210

Strategie postępowania 211

Badanie elektrokardiograficzne jako badanie przesiewowe u sportowców 212

Tomografia komputerowa tętnic wieńcowych 216

17. Nagły zgon sercowy – Renata Główczyńska, Grzegorz Opolski 218

Rys historyczny i definicja 218

Znaczenie intensywności wysiłku fizycznego 219

Mechanizm nagłego zatrzymania krążenia 220

Czynniki poprawiające rokowanie 224

18. Komorowe zaburzenia rytmu serca – Przemysław Mitkowski 226

19. Nadkomorowe zaburzenia rytmu serca. Migotanie przedsionków – Przemysław Mitkowski 238

20. Bradyarytmie, zaburzenia przewodzenia – Michał Kałowski, Jerzy Krzysztof Wranicz 244

Bradykardia zatokowa i zahamowania zatokowe 244

Zaburzenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego 245

Zaburzenia przewodzenia śródkomorowego 248

21. Kanałopatie – Elżbieta Katarzyna Biernacka 252

Zalecenia towarzystw naukowych dotyczące kwalifikacji chorych z kanałopatiami do uprawiania sportu 252

Rozpoznanie choroby 254

Stratyfikacja ryzyka: rola wysiłku i stresu 256

Nowe badania 257

22. Kardiomiopatia przerostowa – Katarzyna Mizia-Stec, Klaudia Gieszczyk–Strózik 260

Kardiomiopatia przerostowa jako jedna z głównych przyczyn SCD w sporcie wyczynowym 261

„Serce sportowca” a zmiany obserwowane w kardiomiopatii przerostowej 263

Zmiany wtórne do sportu wyczynowego u chorego z kardiomiopatią przerostową 266

Przerost nadciśnieniowy a zmiany obserwowane w kardiomiopatii przerostowej 267

Kardiomiopatia rozstrzeniowa a zmiany obserwowane w kardiomiopatii przerostowej 269

Zmiany wtórne do substancji anabolicznych a kardiomiopatia przerostowa 269

Badania przesiewowe u sportowców mające na celu wykrycie kardiomiopatii przerostowej 270

Kardiomiopatia przerostowa a wyczynowe i rekreacyjne uprawianie sportu 273

23. Inne kardiomiopatie i zapalenie mięśnia sercowego – Maciej Haberka, Zbigniew Gąsior 274

Zapalenie mięśnia sercowego 274

Arytmogenna kardiomiopatia prawej komory 276

Kardiomiopatia z niescaleniem mięśnia lewej komory 280

Inne kardiomiopatie 282

24. Przebudowa serca na skutek wysiłków ekstremalnych – Iwona Cygankiewicz 284

25. Anomalie tętnic wieńcowych – Marcin Demkow, Jan Henzel 294

Ektopowe odejście lewej lub prawej tętnicy wieńcowej z przeciwległej zatoki Valsalvy 294

Odejście lewej tętnicy wieńcowej od tętnicy płucnej 296

Mostek mięśniowy tętnicy wieńcowej 297

26. Wstrząśnienie i stłuczenie serca – Karol Wrzosek 300

Stłuczenie serca 300

Wstrząśnienie serca 301

27. Nadciśnienie tętnicze – Marcin Wełnicki, Wojciech Braksator, Artur Mamcarz 306

Tło epidemiologiczne 306

Diagnostyka nadciśnienia tętniczego u sportowców 307

Leczenie nadciśnienia tętniczego u sportowców 312

Nadciśnienie tętnicze a dyskwalifikacja z uprawiania sportu 313

28. Wady zastawkowe serca u sportowców – Maria Sobczak-Kaleta, Piotr Lipiec, Jarosław Damian Kasprzak 316

Wady zastawki aortalnej 318

Wady zastawki mitralnej 322

Wady zastawki trójdzielnej 327

Wady zastawki tętnicy płucnej 328

Wady serca złożone i wielozastawkowe 329

Sportowcy kwalifikowani do leczenia zabiegowego wad zastawkowych 330

29. Wady wrodzone serca u dorosłych – Piotr Dobrowolski, Anna Klisiewicz, Piotr Hoffman 334

Zasady kwalifikacji do uprawiania sportu przy wybranych wadach wrodzonych serca 337

30. Dwupłatkowa zastawka aortalna i choroby aorty – Marcin Konopka, Wojciech Król, Wojciech Braksator 348

Dwupłatkowa zastawka aortalna – informacje ogólne 348

Diagnostyka sportowców z dwupłatkową zastawką aortalną 349

Zasady opiniowania sportowców z dwupłatkową zastawką aortalną 351

Choroby aorty – informacje ogólne 353

Diagnostyka schorzeń aorty 354

Zasady opiniowania sportowców z współistniejącym schorzeniem aorty 357

31. Zatorowość płucna – Michał Ciurzyński, Piotr Pruszczyk 360

Patogeneza i czynniki ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej 360

Diagnostyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej 361

Objawy kliniczne 361

Stratyfikacja ryzyka wczesnego zgonu 364

Leczenie ostrej zatorowości płucnej 366

Przebyta zatorowość płucna a uprawianie sportu 368

32. Omdlenia – Wojciech Król, Marcin Konopka, Wojciech Braksator 370

Wprowadzenie 370

Badania diagnostyczne u sportowców z omdleniami 374

33. Kardiologiczne elektroniczne urządzenia wszczepialne u sportowców – Iwona Cygankiewicz, Krzysztof Kaczmarek 378

Stymulatory serca 378

Kardiowertery-defibrylatory 382

34. Zapobieganie nagłemu zgonowi sercowemu w trakcie imprez masowych – rola automatycznych kardiowerterów-defibrylatorów – Bartosz Szafran, Iwona Cygankiewicz 390

35. Sport po ostrym zespole wieńcowym i po przezskórnych zabiegach rewaskularyzacyjnych na tętnicach wieńcowych – Maciej Janiszewski, Marek Chmielewski 398

Patofizjologia ostrego zespołu wieńcowego 399

Współczesne zasady leczenia w fazie ostrej ACS 400

Możliwości uprawiania sportu po ostrym zespole wieńcowym i po rewaskularyzacji na tętnicach wieńcowych 402

36. Choroby serca i naczyń oraz inne problemy zdrowotne u byłych sportowców wyczynowych – Wojciech Drygas, Magdalena Kwaśniewska 408

Konsekwencje zdrowotne uprawiania sportu wyczynowego 409

Choroby serca i metaboliczne u byłych sportowców wyczynowych 410

Nagły zgon sercowy u byłych sportowców wyczynowych 413

Sport wyczynowy a długowieczność 414

Doping farmakologiczny a stan zdrowia byłych sportowców wyczynowych 416

37. Uprawianie sportu przez osoby powyżej 35 lat i starsze – Magdalena Kwaśniewska, Tomasz Kostka, Wojciech Drygas 420

Wpływ aktywnego stylu życia i uprawiania sportu na zdrowie osób w wieku średnim 420

Aktywność fizyczna i uprawianie sportu w starszym wieku 430

IV. SPORTOWA KARDIOLOGIA DZIECIĘCA 436

38. Wprowadzenie do problematyki sportu u dzieci z chorobami układu sercowo-naczyniowego – Grażyna Brzezińska-Rajszys, Anna Turska-Kmieć, Maria Miszczak-Knecht, Lidia Ziółkowska 438

39. Sport a wady wrodzone serca u dzieci – Anna Turska-Kmieć, Grażyna Brzezińska-Rajszys, Lidia Ziółkowska, Maria Miszczak-Knech 442

Podział pacjentów z wadami wrodzonymi serca 444

Wytyczne dotyczące kwalifikacji do uprawiania sportu u dzieci z wadami wrodzonymi serca 445

40. Sport w przypadku dzieci z zaburzeniami rytmu serca – Maria Miszczak-Knecht, Anna Turska-Kmieć, Lidia Ziółkowska, Grażyna Brzezińska-Rajszys 452

Dziecko bezobjawowe z cechami preekscytacji w zapisie EKG 453

Dziecko z zespołem wydłużonego QT 454

Arytmia komorowa 456

Dziecko po wszczepieniu kardiowertera-defibrylatora 456

41. Sport w przypadku dzieci z kardiomiopatiami – Lidia Ziółkowska, Grażyna Brzezińska-Rajszys, Anna Turska-Kmieć, Maria Miszczak-Knecht 460

Kardiomiopatia przerostowa 460

Zajęcia wychowania fizycznego dla młodych pacjentów z kardiomiopatiami 464

Zalecenia dotyczące sportu rekreacyjnego u dzieci z kardiomiopatiamii 464

42. Choroby zapalne układu krążenia a uprawianie sportu przez dzieci – Lidia Ziółkowska, Anna Turska-Kmieć, Grażyna Brzezińska-Rajszys, Maria Miszczak-Knecht 466

Zapalenie mięśnia sercowego 466

Choroba Kawasakiego 468

Zapalenie osierdzia 468

43. Sport w przypadku dzieci z nadciśnieniem tętniczym – Bożena Werner, Tomasz Floriańczyk 470

Reakcja ciśnienia tętniczego na wysiłek fizyczny 470

Problem nadciśnienia tętniczego w badaniu przesiewowym sportowców w wieku rozwojowym 471

Protokół diagnostyczny u dziecka uprawiającego sport, z wykrytym nadciśnieniem tętniczym 473

Postępowanie wobec dzieci i młodzieży z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym 475

V. INNE ZAGADNIENIA 478

44. Kardiologia sportowa okiem położnika-ginekologa – Romuald Dębski 480

45. Astma oskrzelowa u sportowców – Janusz Jurczyk, Hubert Krysztofiak, Marcin Kurowski, Marek L. Kowalski 488

Objawy astmy u sportowców 488

Astma wysiłkowa a powysiłkowy skurcz oskrzeli 489

Patomechanizm rozwoju astmy u sportowców 490

Diagnostyka astmy u sportowców 492

Leczenie astmy a regulacje antydopingowe 493

Leczenie astmy u sportowców 493

46. Cukrzyca i sport – Dorota Zozulińska-Ziółkiewicz, Dariusz Naskręt 496

Kiedy cukrzyca ogranicza aktywność sportową? 497

Ogólne zasady insulinoterapii przy aktywności sportowej 498

Żywienie sportowca z cukrzycą 499

Układ sercowo-naczyniowy u sportowca z cukrzycą typu 1 — ryzyko powikłań 501

Wydolność fizyczna u osób z cukrzycą typu 1 502

Diagnostyka kardiologiczna u sportowców z cukrzycą 503

Serce sportowca z cukrzycą 503

47. Wpływ wysiłku fizycznego na markery lipidowe ryzyka sercowo-naczyniowego – Dariusz Turowski, Piotr Chruściel, Maciej Banach 508

Aktywność fizyczna jako modyfikowalny czynnik ryzyka choroby wieńcowej 508

Wpływ wysiłku na stężenie trójglicerydów 511

Wpływ wysiłku na zmiany ilościowe i jakościowe HDL 514

Wpływ wysiłku na zmiany ilościowe i jakościowe LDL 517

48. Nurkowanie – problemy kardiologiczne i naczyniowe – Patryk Krzyżak 524

Rodzaje nurkowania 524

Wpływ warunków zewnętrznych 525

Patofizjologia nurkowania 527

Problemy kardiologiczne u osób nurkujących 529

Nevado Tres Cruces 2015 MedExpedition 532

49. Problemy kardiologiczne w wysokich górach – Patryk Krzyżak 534

Jak organizm reaguje na wysokość? 534

Co to jest choroba wysokościowa? 536

Patofizjologia choroby wysokościowej 537

Zmiany w układzie krążenia związane z wysokością 539

Problemy kardiologiczne u osób wspinających się wysoko 540

50. Medycyna lotnicza – wpływ przyspieszeń na układ sercowo‑naczyniowy – Krzysztof S. Klukowski, Krzysztof L. Mazurek 542

Wprowadzenie 542

Przyspieszenie dodatnie – reakcje układu krążenia 544

Przyspieszenia ujemne – reakcje układu krążenia 548

Zaburzenia rytmu serca podczas działania przyspieszeń 549

Fizjologiczne manewry przeciwprzeciążeniowe 550

51. Sport i seks – Zbigniew Lew-Starowicz, Michał Lew-Starowicz 554

Relacje między sportem a aktywnością seksualną w kulturze Zachodu 554

Wpływ aktywności seksualnej na wyniki w sporcie 555

Wpływ steroidów anabolicznych stosowanych w celach dopingowych na dymorfizm płciowy i zdrowie seksualne 556

52. Żywienie w sporcie – Damian Parol, Daniel Śliż, Artur Mamcarz 558

Ustalanie zapotrzebowania energetycznego sportowców 558

Wprowadzenie 558

Makroskładniki diety 560

Rozłożenie makroskładników i energii w ciągu dnia 563

Warzywa i owoce w diecie sportowców 563

Nawodnienie 564

Suplementy wspomagające wydolność fizyczną 565

53. Genetyka i sport – Zbigniew Gaciong, Grzegorz Placha 568

Metodologia badań nad podłożem genetycznym zróżnicowania wewnątrzgatunkowego 568

Dziedziczenie zdolności do wysiłku fizycznego 570

Genetyczne podłoże budowy i siły mięśniowej 571

Badania nad genami kandydatami u wyczynowych sportowców – geny mistrzów 573

Genetyczne podłoże zdolności do wysiłku fizycznego 573

Znaczenie badań genetycznych dla fizjologii wysiłku i sportu wyczynowego 574

54. Problem dopingu w sporcie – Andrzej Pokrywka, Jarosław Krzywański 576

Definicja dopingu 576

Lista substancji i metod zabronionych w sporcie 577

Wyłączenia dla celów terapeutycznych 579

Dozwolone formy podania substancji zabronionych 582

Suplementacja a doping 583

55. Wpływ substancji zabronionych na układ krążenia – Aleksandra Gąsecka, Krzysztof J. Filipiak 588

Wprowadzenie 588

Środki o działaniu anabolicznym 590

Hormony peptydowe, czynniki wzrostu i substancje pokrewne 592

Środki pobudzające 592

56. Kontrowersje wokół meldonium 2016 – lek przeciwdławicowy czy poprawiający wydolność fizyczną? – Aleksandra Gąsecka 596

57. Okresowa ocena stanu zdrowia sportowców – Andrzej Folga, Hubert Krysztofiak 602

58. Okiem sportowego żurnalisty – Henryk Urbaś 610

59. Aspekty prawne dotyczące opieki nad sportowcami ze szczególnym uwzględnieniem badań obciążeniowych – Marcin Konopka, Krystyna Burkhard‑Jagodzińska, Artur Mamcarz, Wojciech Braksator 614

Dokumenty prawne regulujące zasady opieki nad sportowcami 614

Ogólne badanie lekarskie oraz diagnostyczne badania kardiologiczne 614

Skorowidz 618