"Społeczne konstruowanie kategorii zdrowia choroby i zaburzenia psychicznego w społeczeństwie późnej"

Spis treści

Podziękowania 12

Wstęp 14

CZĘŚĆ I 28

Rozdział 1 28

STARE I NOWE PYTANIA O ZDROWIE, CHOROBĘ I ZABURZENIE PSYCHICZNE 28

Związki zdrowia psychicznego z procesami integracji i dezintegracji społecznej. Rozważania z perspektywy funkcjonalno-strukturalnej w socjologii zdrowia psychicznego 28

1. Wstęp 28

2. Relacje kategorii „zdrowia”, „choroby” i „zaburzenia psychicznego” wobec konformizmu społecznego 29

3. Terapia zaburzeń psychicznych jako przejaw działania systemu kontroli społecznej 37

4. O statystycznym rozumieniu normalności. Czy zachowanie większości zawsze jest „normalne”? 39

5. Funkcja chorych psychicznie w społeczeństwie 41

6. Socjogeneza zaburzeń psychicznych. Pytanie o wpływ kryzysów społecznych i niespójności systemu społecznego na kondycję psychiczną jednostek 43

7. Reinterpretacje teorii społecznej roli chorego w kontekście chorób i zaburzeń psychicznych. Czy choroba psychiczna to „choroba jak każda inna”? 52

8. Konsekwencje założeń teorii funkcjonalno-strukturalnych dla socjologii zdrowia psychicznego – społeczny kauzalizm i badania epidemiologiczne uwzględniające zmienne społeczno-demograficzne 55

Rozdział 2 63

Zdrowie psychiczne – prywatny problem jednostki czy kwestia społeczna? Rozważania w kontekście teorii konfliktu (teorii krytycznej) 63

1. Wstęp 63

2. Napięcia strukturalne a zaburzenia psychiczne 65

3. Zdrowie psychiczne jako efekt konwersji kapitału 68

4. Zdrowie psychiczne a struktura społeczna i mechanizmy generowania lub niwelowania nierówności 70

5. Medykalizacja życia społecznego jako przejaw dominacji interesów ekonomicznych nad kwestiami zdrowia publicznego 73

6. Przemiany psychiatrii. Czy medycyna jest na sprzedaż? 80

7. Medykalizacja smutku i nieśmiałości. W jaki sposób narzędzia marketingu i public relations zmieniają społeczne postrzeganie zdrowia i choroby psychicznej? 84

8. Między medykalizacją a psychologizacją problemów społecznych. Kultura psychoterapeutyczna jako kultura warstw uprzywilejowanych 90

9. Implikacje założeń teorii krytycznej dla badań empirycznych w zakresie socjologii zdrowia psychicznego 97

Rozdział 3 102

Założenia teorii interpretatywnych w socjologii zdrowia psychicznego – pytania o kulturę oraz jej wpływ na osobiste doświadczenia ujmowane w kategoriach zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 102

1. Wstęp 102

2. Procesy obiektywizazji i subiektywizacji wiedzy na temat zdrowia psychicznego oraz chorób i zaburzeń psychicznych 103

3. Kulturowe wyobrażenia na temat osób chorujących psychicznie jako czynnik współdeterminujący postawy społeczne 106

4. Zaburzenia psychiczne a społeczne naznaczanie zachowań dewiacyjnych. O performatywności diagnozy psychiatrycznej 114

5. Choroby i zaburzenia psychiczne jako naruszenia etnometod 121

6. Między piętnem a interpretacją prowadzącą do zdrowienia – wielość konsekwencji stosowania etykiet chorób i zaburzeń psychicznych 127

7. Bezpośrednie interakcje jako przestrzeń konstruowania kategorii zdrowia i choroby psychicznej 132

8. Mechanizmy socjalizacji do zaburzeń psychicznych 137

9. Przyjmowanie roli chorego psychicznie 143

10. Choroba psychiczna oraz zdrowienie jako doświadczenie osobiste – analiza z perspektywy narracyjnej 148

11. Konsekwencje założeń zawartych w paradygmacie interpretatywnym dla badań w ramach socjologii zdrowia psychicznego 159

Rozdział 4 166

„Szaleńcy” na miarę swoich czasów - kondycja człowieka w późnej nowoczesności a zdrowie psychiczne 166

1. Wstęp 166

2. Emocjonalne konteksty deradycjonalizacji 171

3. Nowoczesne nadzieje i rozczarowania – rozważania wokół kategorii osobowości nowoczesnej i zdrowia psychicznego 174

4. Znaczenia objawów zaburzeń psychicznych w kontekście współczesnej kultury 178

5. Kryzys psychiczny w późnej nowoczesności jako doświadczenie paradoksalne – marginalizacja pomimo powszechności. Separacja doświadczenia, refleksyjny projekt „ja” i systemy eksperckie 184

6. Wolność, ryzyko i lęk jako wyznaczniki kondycji psychicznej współczesnych jednostek 195

7. Specyfika więzi w społeczeństwie późnej nowoczesności 206

8. Stres, lęk i depresja w społeczeństwie późnej nowoczesności – między zaburzeniem a formą adaptacji 215

CZĘŚĆ II 234

KONSTRUOWANIE KATEGORII ZDROWIA, CHOROBY I ZABURZENIA PSYCHICZNEGO W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ EMPIRYCZNYCH 234

Podstawy teoretyczno-metodologiczne badań własnych 234

Rozdział 5 234

1. Cel badań i ogólne ramy teoretyczno-metodologiczne podjętych analiz 234

2. Konsekwencje przyjętych założeń teoretycznych dla metodologii badań własnych 249

3. Problemy badawcze i koncepcja badań własnych 262

3.1. Ogólnopolskie, reprezentatywne badania sondażowe 264

3.2. Jakościowe analizy opublikowanych narracji biograficznych osób mających doświadczenia kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego oraz członków rodzin osób chorujących psychicznie 267

3.3. Wywiady pogłębione z ekspertami w dziedzinie zdrowia psychicznego 272

4. Metodologia teorii ugruntowanej jako podstawa analizy danych 276

5. Podsumowanie 284

Rozdział 6 285

Kategorie zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w świadomości społecznej – analiza na podstawie reprezentatywnych ogólnopolskich badań sondażowych 285

1. Zmienne społeczno-demograficzne respondentów 285

2. Źródła wiedzy na temat zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 287

3. Zakres kontaktów z osobami doświadczającymi zaburzeń/chorób psychicznych 297

4. Perspektywy różnicowania kategorii zdrowia i choroby/zaburzenia psychicznego oraz percepcja granic pomiędzy zdrowiem a zaburzeniem/chorobą psychiczną 307

5. Wiązki opinii na temat różnicowania kategorii zdrowia, chorób i zaburzeń psychicznych 326

6. Wnioski i podsumowanie 332

Rozdział 7 334

Skojarzenia z pojęciami zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego oraz wyobrażenia człowieka zdrowego psychicznie i osoby chorej psychicznie w świadomości społecznej – mapy mentalne na podstawie analizy pólsemantycznych 334

1. Analiza pól semantycznych i konstruowanie map mentalnych 334

2. Skojarzenia z pojęciem „zdrowia psychicznego” 338

3. Wyobrażenia na temat cech i zachowań człowieka zdrowego psychicznie 345

4. Skojarzenia z pojęciem „choroby psychicznej” 354

5. Wyobrażenia na temat cech i zachowań człowieka chorującego psychicznie/doświadczającego zaburzeń psychicznych 359

6. Wnioski i podsumowanie 374

Rozdział 8 377

Konstruowanie kategorii zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego w narracjach biograficznych osób mających doświadczenie kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego 377

1. Główne kategorie analizy danych 377

2. Bezpośrednie i pośrednie definiowanie choroby psychicznej. Sposoby konstruowania wypowiedzi oraz treści przekazywane w narracjach o chorobie psychicznej 379

2.1. „Niewinne początki” i nienazywanie choroby 380

2.2. Opisy kontekstu choroby i strategie porządkowania narracji 383

2.3. Przekazy o depresji i psychozie 387

2.4. Narastające cierpienie jako punkt wyjścia wędrówki w poszukiwaniu ulgi oraz znaczenia niezrozumiałych doświadczeń 389

2.5. Społeczne rangowanie chorób psychicznych, instytucji leczniczych oraz dziedzin nauki i praktyki społecznej 391

2.6. Stereotypowe wyobrażenia o chorobie psychicznej 392

2.7. Wyobrażenia o chorobie psychicznej konstruowane przez porównanie z chorobą somatyczną 394

2.8. Tabuizacja choroby psychicznej jako sposób radzenia sobie w sytuacji anomii 395

2.9. Choroba psychiczna jako doświadczenie egzystencjalne 396

3. Choroba psychiczna jako czynnik wpływający na relacje jednostki z otaczającym światem i innymi ludźmi 397

3.1. Początki choroby: utrata rozumienia otaczającej rzeczywistości i narastające poczucie wyobcowania 398

3.2. Zakłócenia komunikacji z ludźmi na skutek pierwszych objawów choroby 401

3.3. Ukrywanie choroby i wynikające z niego komplikacje 403

3.4. Selektywne ujawnianie choroby 408

3.5. Gdy nie da się już ukrywać kryzysu 411

3.6. Reakcje partnerów interakcji na ujawnienie choroby psychicznej jednostki 412

3.7. Motyw wędrówki w poszukiwaniu pomocy 417

3.8. Interakcje podejmowane w kontekście przyjmowania ról chorego psychicznie i pacjenta psychiatrycznego 420

3.9. Relacje z innymi chorymi 426

4. Choroba psychiczna jako obszar pracy nad biografią 429

5. Koncepcje zdrowia i zdrowienia wyłaniające się z narracji o chorobie 434

6. Wnioski i podsumowanie 439

Rozdział 9 446

Konstruowanie kategorii zdrowia psychicznego i choroby/zaburzenia psychicznego w narracjach członków rodzin osób chorujących psychicznie 446

1. Narracje biograficzne członków rodzin osób chorujących psychicznie w kontekście narracji jednostek doświadczających kryzysu psychicznego 446

2. Poznawcza adaptacja do sytuacji choroby psychicznej w rodzinie 451

3. Adaptacja emocjonalna do sytuacji choroby psychicznej członka rodziny 462

4. Interakcje społeczne podejmowane przez członków rodzin osób chorujących psychicznie 468

4.1. Interakcje pomiędzy zdrowymi a chorymi członkami rodziny 469

4.2. Interakcje między zdrowymi członkami rodziny 477

4.3. Interakcje pomiędzy członkami rodzin zmagających się z problemem choroby psychicznej a przedstawicielami otoczenia społecznego 479

4.4. Rodziny osób chorych psychicznie w interakcji z przedstawicielami instytucji psychiatrycznych 481

4.5. Bliscy osób chorych psychicznie w interakcji z osobami mającymi podobne doświadczenia 488

5. Wnioski i podsumowanie 489

Rozdział 10 498

Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w narracjach ekspertów 498

1. Główne kierunki analizy danych 498

2. Bezpośrednie i pośrednie sposoby definiowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego przez ekspertów 499

2.1. Zdrowie, zaburzenie i choroba psychiczna jako części kontinuum – nieostrość granic między zdrowiem, zaburzeniem i chorobą 501

2.2. Kryteria społecznego funkcjonowania oraz subiektywnego cierpienia – wzajemne relacje 507

2.3. Objaw jako kryterium zaburzenia i/lub choroby oraz komunikat 512

2.4. Rola czynników biologicznych i psychospołecznych w różnicowaniu zaburzenia i choroby psychicznej 514

2.5. Kryterium czasu 516

2.6. Próby odnoszenia teoretycznych konstruktów zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego do opisu funkcjonowania konkretnych jednostek 518

3. Wokół diagnozy – rola procedur diagnostycznych w procesie konstruowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego 520

3.1. Postawy ekspertów wobec oficjalnych systemów klasyfikacyjnych (ICD i DSM) 521

3.2. Refleksje dotyczące zmian w oficjalnych systemach diagnostycznych 528

3.3. Funkcje diagnozy wobec diagnozowanych – próba rekonstrukcji z perspektywy ekspertów 531

4. Przemiany sposobów myślenia o problematyce zdrowia psychicznego wraz ze zdobywaniem doświadczeń zawodowych 537

5. Wnioski i podsumowanie 542

Rozdział 11 547

Czynniki wyznaczające kontekst procesu konstruowania kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego przez ekspertów 547

1. Kontekst instytucjonalny 547

1.1. Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w obrębie wyspecjalizowanych instytucji ochrony zdrowia w sektorze publicznym i prywatnym 548

1.2. Konstruowanie kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego w szerszym kontekście instytucjonalnym 557

2. Kontekst społeczno-kulturowy 563

2.1. Ogólne ramy kulturowe wyznaczające społeczną świadomość problematyki zdrowia psychicznego oraz postawy wobec osób chorujących psychicznie 564

2.2. Zmiana społeczno-kulturowa a kondycja psychiczna jednostek 570

2.3. Społeczno-kulturowe manifestacje napięć a uniwersalne mechanizmy generujące zaburzenia psychiczne 577

3. Kontekst osobisty 578

3.1. Relacje pomiędzy kondycją psychiczną osób pracujących w obszarze zdrowia psychicznego a sposobami rozumienia kategorii zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego 580

3.2. Sposoby radzenia sobie z kryzysami w narracjach badanych ekspertów 588

4. Wnioski i podsumowanie 592

Zakończenie 595

Bibliografia 605

Aneks 637

I. Kwestionariusz do ogólnopolskich, reprezentatywnych badań sondażowych 637

II. Tabele aneksowe do rozdziału 6 639

III. Tabele aneksowe do rozdziału 7 648

IV. Oznaczenia wypowiedzi osób mających doświadczenie kryzysu psychicznego i leczenia psychiatrycznego 687

V. Oznaczenia wypowiedzi członków rodzin osób chorujących psychicznie 687

VI. Kwestionariusz wywiadu pogłębionego z ekspertami w dziedzinie zdrowia psychicznego 688

VII. Oznaczenia ekspertów uczestniczących w wywiadach pogłębionych 689

Summary (The social construction of categories of mental health, disease and disorder in late-modernity society) 690