"Zawód psycholog"

Spis treści

Podziękowania 16

Wstęp 18

1. Zawód psychologa w świetle prawa 22

1.1. Prawna definicja zawodu psychologa 22

1.2. Psycholog jako zawód zaufania publicznego 23

1.2.1. Prawne koncepcje zawodu zaufania publicznego i zawodu regulowanego 23

1.2.2. Zawody zaufania publicznego w świadomości współczesnych Polaków 29

1.3. Samorząd zawodowy i inne organizacje zawodowe 30

1.3.1. Regulacje prawne i organizacje zawodowe psychologów w innych krajach 30

1.3.2. Sytuacja prawna innych zawodów zaufania publicznego w Polsce 33

1.3.3. Samorząd zawodowy psychologów w Polsce 36

1.3.4. Zrzeszenia psychologów w Polsce 36

1.3.5. Międzynarodowe zrzeszenia psychologów 39

1.4. Prawo do wykonywania zawodu psychologa 41

1.4.1. Prawo do wykonywania zawodu psychologa w zapisie ustawy 41

1.4.2. Faktyczne prawo do wykonywania zawodu psychologa 43

1.4.3. Konsekwencje niejasności prawnychw regulacji zawodu psychologa i losy ustawy 52

Bibliografia 57

Literatura zalecana 57

Akty prawne 58

2. Odpowiedzialność w zawodzie psychologa 62

2.1. Rodzaje odpowiedzialności psychologów w praktyce zawodowej 62

2.1.1. Odpowiedzialność karna 62

2.1.2. Odpowiedzialność cywilna 64

2.1.3. Odpowiedzialność dyscyplinarna 65

2.2. Prawa klienta/pacjenta w kontekście odpowiedzialności zawodowej psychologa 71

Akty prawne 73

3. Źródła zasad etycznych w zawodzie psychologa 76

3.1. Etyka filozoficzna a etyka stosowana 76

3.2. Kodeksy etyki różnych zawodów 80

3.3. Etyka zawodowa w zawodzie psychologa 82

3.3.1. Kodeksy etyczne Polskiego Towarzystwa Psychologicznego 83

3.3.2. Zasady etyki zawodu psychologa wg Kodeksu Etyki Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego 85

3.3.3. Kodeksy etyczne innych stowarzyszeń psychologicznych 86

3.4. Zasady etyczne a regulacje prawne 87

3.4.1. Konflikt zasad etycznych i przepisów prawa 88

3.5. Kontrowersje wokół kodeksów etyki 89

3.4.2. Konflikt zasad etycznych i wymogów organizacji 89

3.4.3. Absolutny zakaz łamania praw człowieka 89

3.6. Jak rozstrzygać wątpliwości etyczne? 91

Bibliografia 95

Literatura zalecana 95

4. Podstawowe zasady etyczne w pracy psychologa 98

4.1. Zasada A: Działanie dla dobra i nieszkodzenie 100

4.2. Zasada B: Wierność i odpowiedzialność 103

4.3. Zasada C: Uczciwość i prawość 127

4.4. Zasada D: Sprawiedliwość 129

4.5. Zasada E: Szacunek dla ludzkich praw i ludzkiej godności 130

Bibliografia 136

Literatura zalecana 136

Akty prawne 138

5. Tajemnica zawodowa 140

5.1. Pojęcie tajemnicy zawodowej 140

5.2. Tajemnica w zawodzie psychologa – podstawy prawne 142

5.3. Jak długo obowiązuje tajemnica zawodowa? 144

5.4. Ograniczenia tajemnicy zawodowej w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia 144

5.5. Tajemnica zawodowa psychologa a sąd, prokuratura i policja 147

5.5.1. Bezwzględny zakaz dowodowy 147

5.5.2. Społeczny obowiązek denuncjacji 149

5.5.3. Prawny obowiązek denuncjacji 157

5.5.4. Psycholog jako świadek w procesie karnym 163

5.5.5. Psycholog jako świadek w postępowaniu cywilnym 165

5.5.6. Tajemnica w pracy biegłego sądowego 166

5.6. Zagrożenie poufności w kontekście terapii grupowej lub terapii par 167

5.7. Ograniczenia poufności w usługach na zlecenie strony trzeciej 168

5.8. Ujawnienie informacji w celach dydaktycznych 168

5.9. Ujawnienie informacji w celu uzyskania konsultacji 169

5.10. Ujawnienie informacji poufnej na życzenie klienta 170

5.11. Ujawnienie informacji poufnych w związku z obroną psychologa 171

5.12. Zabezpieczenie poufności przy współpracy z innymi specjalistami 172

Literatura zalecana 172

Bibliografia 173

Akty prawne 174

6. Dokumentacja psychologiczna 178

6.1. Standardy APA w zakresie dokumentacji 179

6.1.1. Cel tworzenia dokumentacji 179

6.1.2. Co podlega udokumentowaniu 180

6.1.3. Sposób organizacji dokumentacji 182

6.1.4. Etyczne standardy tworzenia i zabezpieczania dokumentacji psychologicznej 184

6.2. Regulacje prawne związane z przetwarzaniem danych osobowych (RODO) 190

6.2.1. Dane osobowe w praktyce psychologicznej 191

6.2.2. Podstawa prawna przetwarzania danych osobowych 193

6.2.3. Prawa osoby, której dotyczą dane osobowe 195

6.2.4. Zasady ochrony prywatności i danych osobowych 199

6.3. Prawne regulacje dotyczące dokumentacji w niektórych obszarach praktyki 201

6.3.1. Dokumentacja psychologiczna – ogólna 201

6.3.2. Dokumentacja medyczna i dokumentacja psychologiczna w kontekście świadczeń leczniczych 202

6.4. Prywatność a dokumentacja zewnętrzna („jawna”) 207

6.5. Okres przechowywania dokumentacji psychologicznej 209

6.6. Etyczne i prawne zasady udostępniania dokumentacji innym podmiotom 212

6.6.1. Opracowania statystyczne na podstawie dokumentacji psychologicznej 213

6.6.2. Dostęp do dokumentacji innych specjalistów pracujących z klientem 214

6.7. Ograniczenie uprawnień organów ścigania w dostępie do dokumentacji psychologicznej 215

6.6.3. Opracowania do celów naukowych 215

6.7.1. Dokumentacja psychologiczna jako dowód w procesie karnym 216

6.7.2. Dokumentacja psychologiczna jako dowód w procesie cywilnym 221

Bibliografia 223

Literatura zalecana 223

Akty prawne 224

7. Świadoma zgoda na usługę psychologiczną 226

7.1. Prawo klienta do dobrowolnego i świadomego korzystania z usług psychologicznych 226

7.1.1. Zgoda na przetwarzanie danych osobowych 228

7.1.2. Zgoda na usługę psychologiczną osób z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych 228

7.1.3. Usługa psychologiczna bez zgody 229

7.2. Informacje niezbędne do podjęcia świadomej zgody 235

7.2.1. Rzetelna informacja o kwalifikacjach psychologa 236

7.2.2. Rzetelna informacja o metodzie pracy i jej alternatywach 236

7.2.3. Rzetelna informacja o poufności i jej ograniczeniach 237

7.2.4. Uzgodnienie celu, zakresu i sposobu realizacji usługi 237

7.2.5. Rzetelna informacja o prawach klienta 238

7.3. Uzgodnienie praktycznych aspektów usługi 240

7.3.1. Konflikt interesów i różnorodność ról 240

7.3.2. Odpłatność 240

Załącznik 1. Lista kontrolna zagadnień etycznych związanych z poinformowaną zgodą 241

7.3.3. Wymiar czasowy 241

Załącznik 2. Lista kontrolna związana z podjęciem się usługi psychologicznej 243

Akty prawne 244

Bibliografia 244

Literatura zalecana 244

8. Standardy etyczne w diagnozie psychologicznej 246

8.1. Opinia psychologiczna na podstawie badania diagnostycznego 246

8.2. Zasady ogólne etycznego postępowania diagnostycznego 247

8.3. Podmiotowe traktowanie klienta 247

8.3.1. Minimalizacja wtargnięcia (standard 4.04 – Minimalizacja wtargnięcia; APA, 2017) 248

8.3.2. Diagnoza a badania naukowe 248

8.4. Zapewnienie optymalnego funkcjonowania klienta 249

8.5. Standardy diagnozy 250

8.6. Dobór narzędzi diagnostycznych 251

8.6.1. Odpowiedzialne rozróżnienie między diagnozą psychologiczną a badaniem testowym 251

8.6.2. Kontrowersje wokół technik projekcyjnych 253

8.6.3. Prawo do stosowania narzędzia diagnostycznego 254

8.6.4. Kwalifikacje użytkownika narzędzi diagnostycznych 256

8.7. Przedstawienie wniosków diagnostycznych 257

8.7.1. Pisemna opinia, orzeczenie, raport 258

8.7.2. Ustna informacja zwrotna 259

8.8. Diagnoza grup szczególnych (niepełnosprawność, obca kultura/ obcy język) 261

8.8.1. Bariera językowa 261

8.8.2. Bariera kulturowa 263

8.8.3. Modyfikacja procedury i niedostosowanie prób normalizacyjnych 264

Literatura zalecana 267

Bibliografia 268

Akty prawne 270

9. Standardy etyczne w pomocy psychologicznej 272

9.1. Kwalifikacje do udzielania pomocy psychologicznej 273

9.1.1. Interwencja oparta na dowodach 274

9.1.2. Kontekst prawny 276

9.2. Pomoc psychologiczna a autonomia i integralność klienta 277

9.3. Zawarcie kontraktu na pomoc psychologiczną 279

9.4. Terapia dla rodzin lub grup 280

9.5. Terapia dla osób znajdujących się już pod opieką psychologa 281

9.6. Niedostępność terapii 281

9.7. Zakończenie terapii 282

9.8. Monitorowanie skuteczności interwencji. Superwizja 283

Bibliografia 285

Literatura zalecana 285

10. Usługi psychologiczne na zlecenie strony trzeciej – problem dobrowolności, podmiotowości i poufności 288

10.1. Diagnoza psychologiczna w procesie ubiegania się o pracę 291

10.2. Prawnie wymagana ocena psychologiczna w celu określenia zdolności do wykonywania zawodu lub funkcji 292

10.3. Pobór do wojska 292

10.4. Usługa psychologiczna na zlecenie pracodawcy 293

10.5. Przymusowe badanie psychologiczne na zlecenie wymiaru sprawiedliwości 294

10.6. Dokumentacja psychologiczna w systemie oświaty 295

Literatura zalecana 295

Akty prawne 296

Bibliografia 296

11. Przeciwdziałanie dyskryminacji w praktyce psychologicznej 298

11.1. Dyskryminacja – kontekst prawny 299

11.2. Przejawy dyskryminacji w praktyce psychologicznej 301

11.2.1. Odmowa świadczenia 301

11.2.2. Niezróżnicowane postrzeganie osób należących do mniejszości 306

11.2.3. Niedostosowanie świadczenia do specyficznych potrzeb osób należących do mniejszości 307

11.2.4. Nieuwzględnianie zagrożenia stereotypem 308

11.3. Dyskryminacja wynikająca z ograniczeń kompetencji psychologów 309

11.2.5. Przeżywanie negatywnych uczuć 309

11.3.1. Ograniczenia kompetencji w usługach dla klientów z zaburzeniami somatycznymi 310

11.3.2. Ograniczenia kompetencji w usługach dla klientów z grup mniejszościowych 313

11.4. Dyskryminacja wynikająca z uprzedzeń żywionych przez psychologa 314

11.4.1. Obowiązek eliminowania uprzedzeń 315

11.4.2. Zalecenia dla psychologów świadczących usługi populacjom zróżnicowanym etnicznie, językowo, kulturowo i seksualnie 321

Literatura zalecana 325

Bibliografia 326

Akty prawne 328

12. Usługi psychologiczne na odległość 330

12.1. Czy możliwa jest etyczna usługa psychologiczna na odległość? 330

12.2. Opracowania dotyczące zasad etycznych w usługach na odległość 331

12.3. Zalety kontaktu psychologicznego na odległość 332

12.4. Zagrożenia dla praw klienta w usługach na odległość 333

12.4.1. Poufność w usługach na odległość 333

12.4.2. Sytuacja kryzysowa w usługach na odległość 334

12.4.3. Świadoma zgoda w usługach na odległość 336

12.4.4. Wyznaczenie granic 336

12.5. Specyfika telepsychoterapii 337

12.6. Diagnoza psychologiczna przez internet 338

12.6.1. Zalety i ograniczenia 338

12.6.2. Testy do samodzielnego rozwiązania w celu rozwoju osobistego i pogłębienia samoświadomości vs. diagnoza psychologiczna 339

12.7. Bezpieczeństwo narzędzi diagnostycznych w internecie 345

Literatura zalecana 345

Bibliografia 346

13. Usługi psychologiczne na rzecz dzieci 348

13.1. Zgoda na usługę psychologiczną wobec dzieci 349

13.1.1. Władza rodzicielska – aspekt prawny 349

13.1.2. Wyrażenie zgody na usługę psychologiczną wobec dziecka – kwestie prawne 351

13.1.3. Zgoda na usługę psychologiczną na terenie instytucji, pod której opieką znajduje się dziecko 351

13.1.4. Kontrowersje wokół minimalnego wieku dla wyrażenia świadomej zgody – regulacje w kodeksie cywilnym 353

13.1.5. Kontrowersje wokół minimalnego wieku dla wyrażenia świadomej zgody – jak kwestia zgody dziecka jest regulowana w zawodzie lekarza 354

13.1.6. Wyrażenie przyzwolenia na usługę psychologiczną przez dziecko 356

13.2. Odpowiedzialność za samopoczucie dziecka w trakcie kontaktu 361

13.2.1. Obecność osoby bliskiej 362

13.3. Poszanowanie podmiotowości dziecka 363

13.3.1. Poszanowanie podmiotowości dziecka a wywiad z rodzicami 363

13.3.2. Poszanowanie podmiotowości dziecka a udzielanie informacji zwrotnych 364

13.3.3. Zdefiniowanie obszaru świadczenia i minimalizacja wtargnięcia 365

13.4. Dylemat klient-dziecko czy klient-rodzic 366

13.5. Zasada poufności i jej ograniczenia w usługach wobec dzieci 368

13.6. Dziecko w badaniach naukowych 369

13.6.1. Dobrowolność udziału dzieci w psychologicznych badaniach naukowych 369

13.6.2. Czy badania naukowe z udziałem dzieci są konieczne? 370

Bibliografia 372

Literatura zalecana 372

Akty prawne 373

14. Zasady etyki w naukowych badaniach psychologicznych 376

14.1. Prawne aspekty przestrzegania zasad etyki w psychologicznych badaniach naukowych 377

14.1.1. Regulacja badań biomedycznych 377

14.1.2. Regulacje w badaniach naukowych z udziałem ludzi w innych krajach 381

14.1.3. Regulacje w badaniach naukowych z udziałem zwierząt 383

14.1.4. Polskie regulacje w psychologicznych badaniach naukowych z udziałem ludzi 385

14.2. Świadoma zgoda na udział w badaniu 388

14.2.1. Regulacje prawne dotyczące przetwarzania wrażliwych danych osobowych 391

14.2.2. Świadoma zgoda na rejestrację głosu i wizerunku 392

14.2.3. Zgoda na ujawnienie dodatkowych informacji 393

14.2.4. Zgoda na udział w badaniach osób bez zdolności lub z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych 393

14.2.5. Odstąpienie od świadomej zgody w badaniach naukowych 393

14.2.6. Informacja o przetwarzaniu danych osobowych (RODO) 394

14.3. Poufność informacji w badaniach naukowych 395

14.3.1. Przechowywanie danych 396

14.3.2. Ujawnienie osobie badanej wrażliwych danych z badania naukowego 397

14.3.3. RODO a badania naukowe 399

14.4. Zgoda instytucji 406

14.5. Udział w badaniu osób podległych (klient/pacjent, student) 406

14.6. Problemy związane z wykluczaniem osób z badań 407

14.7. Wynagrodzenie za udział w badaniach 408

14.8. Procedury maskujące 409

14.8.1. Procedura odkłamania 410

14.9. Minimalizowanie szkód 411

14.8.2. Odstąpienie od procedury odkłamania 411

14.10. Badanie naukowe weryfikujące skuteczność terapii 412

14.11. Badania naukowe przez internet 414

14.11.1. Poufność w badaniach internetowych 414

14.11.2. Problem świadomej zgody w badaniach internetowych 415

14.11.3. Maskowanie, odkłamanie i dyskomfort w badaniach internetowych 415

Załącznik 1. Lista kontrolna zagadnień etycznych w badaniu naukowym 418

Załącznik 2. Lista kontrolna zagadnień etycznych związanych ze świadomą zgodą na badanie 419

Bibliografia 421

Literatura zalecana 421

Akty prawne 423

15. Zasady etycznego postępowania podczas rozpowszechniania wyników badań, wiedzy psychologicznej i popularyzacji 426

15.1. Rozpowszechnianie wyników badań naukowych i wiedzy naukowej 426

15.1.1. Plagiatorstwo 427

15.1.2. Zasady powoływania się na literaturę cytowaną 430

15.1.3. Zasady cytowania i parafrazowania 430

15.1.4. Zgoda na reprodukcję 432

15.2. Autorstwo publikacji 433

15.3. Powtórna publikacja danych 434

15.4. Udostępnianie danych do weryfikacji 435

15.5. Recenzja naukowa 435

15.6. Unikanie konfliktu interesów 435

Bibliografia 437

Literatura zalecana 437

Akty prawne 438

16. Tożsamość zawodowa psychologa i prawa psychologa 440

16.1. Prawa psychologa 444

16.1.1. Prawo do niezależności zawodowej 445

16.1.2. Prawo do zrzeszania się 445

16.1.3. Prawo do ustawicznego kształcenia 446

16.1.4. Prawo do błędu 446

16.1.5. Prawo do obrony 447

16.1.6. Prawo do uzyskania wsparcia 447

16.1.10. Prawo do odmowy informacji wobec klienta 448

16.1.7. Prawo do korzystania z wyników pracy innych specjalistów 448

16.1.8. Prawo do odmowy składania zeznań 448

16.1.9. Prawo do odmowy wobec pracodawcy lub współpracownika 448

16.1.11. Prawo do odmowy świadczenia w szczególnych sytuacjach 449

16.1.12. Prawo do przerwania usługi w szczególnych sytuacjach 452

Bibliografia 453

16.1.13. Prawo do autorskich metod pracy 453

16.1.14. Prawo do ochrony osobistych granic 453

O Autorce 455