"Epidemiologia. Od teorii do praktyki"

Spis treści

Część I WPROWADZENIE DO EPIDEMIOLOGII 20

1. Wstęp Andrzej ZIELIŃSKI 22

2. Historia epidemiologii polskiej Józef Piotr KNAP 35

Część II PODSTAWOWE METODY EPIDEMIOLOGII 66

3. Przygotowanie i realizacja badania epidemiologicznego Tomasz ZDROJEWSKI, Adam WYSZOMIRSKI, Roman KONARSKI 68

3.1. Rys historyczny. Nowoczesne badania epidemiologiczne dotyczące czynników ryzyka w USA i w Polsce 68

3.2. Metody doboru próby i realizacja ogólnopolskich badań przekrojowych na przykładzie serii badań NATPOL i WOBASZ 71

3.2.1. Dobór próby 71

3.2.2. Wiązkowanie 73

3.2.3. Losowanie próby II stopnia 73

3.2.4. Losowanie próby III stopnia 74

3.2.5. Efektywność realizacji badania epidemiologicznego 75

3.2.6. Przyczyny odmowy udziału w badaniu 75

3.2.7. Zgodność protokołów badań epidemiologicznych z kryteriami diagnostycznymi w praktyce klinicznej 76

3.3. Etapy dotyczące przygotowania i analiz statystycznych badania epidemiologicznego 78

3.3.1. Przygotowanie protokołu badania 78

3.3.2. Analizy statystyczne 81

4. Populacja i próba Andrzej ZIELIŃSKI 85

4.1. Definicje 85

4.2. Ogólne zasady doboru próby w badaniach epidemiologicznych 89

4.2.1. Podstawowe rodzaje doboru próby w badaniach opisowych 90

4.2.2. Próbkowanie bez doboru losowego 92

4.2.3. Podstawowe źródła błędów w doborze próby 95

4.3. Dobór próby w obserwacyjnych badaniach analitycznych 96

4.4. Badania eksperymentalne (interwencyjne) 101

4.5. Oszacowania liczebności próby 103

5. Źródła danych i pomiar Anna POZNAŃSKA 106

5.1. Wprowadzenie 106

5.2. Dane dotyczące stanu zdrowia 106

5.2.1. Krajowy Rejestr Nowotworów (KRN) 107

5.2.2. Krajowy Rejestr Zachorowań na Gruźlicę 109

5.2.3. Rejestr zakażeń ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV) i zachorowań na zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS) 110

5.2.4. Centralny Rejestr Chorób Zawodowych 111

5.2.5. Polski Rejestr Wrodzonych Wad Rozwojowych 113

5.2.6. Krajowy Rejestr Operacji Kardiochirurgicznych 114

5.2.7. Ogólnopolski Rejestr Ostrych Zespołów Wieńcowych 115

5.2.8. Inne źródła danych 116

5.2.9. Ogólnopolskie Badanie Chorobowości Szpitalnej Ogólnej (OBChSO) 117

5.2.10. Ogólnopolskie Badanie Chorobowości Psychiatrycznej 118

5.2.11. Zdrowie i ochrona zdrowia 119

5.2.12. Dane GUS o urodzeniach 121

5.2.13. Dane GUS o umieralności 122

5.3. Skutki zgłaszane przez pacjenta 123

5.4. Dane o narażeniu 124

5.4.1. Behawioralne czynniki ryzyka 125

5.4.2. Środowiskowe czynniki ryzyka 130

6. Wprowadzenie do pomiaru ankietowego Roman KONARSKI, Piotr POŁOMSKI 133

6.1. Wprowadzenie 133

6.2. Cel pomiaru ankietowego 133

6.3. Rodzaje pozycji testowych 135

6.4. Organizacja badania psychometrycznego 138

6.5. Rzetelność i trafność pomiaru ankietowego 140

6.6. Podstawy skalowania i interpretacji wyników pomiaru 142

7. Testy diagnostyczne Daniel RABCZENKO 146

8. Podstawowe miary epidemiologiczne rozpowszechnienia, przebiegu i ciężkości chorób Magdalena ROSIŃSKA, Daniel RABCZENKO, Bogdan WOJTYNIAK 153

8.1. Wprowadzenie 153

8.2. Definicja badanego zdarzenia 154

8.3. Miary występowania – zapadalność 155

8.4. Miary występowania związane ze zgonami 159

8.4.1. Współczynnik zgonów (umieralności, WU) 159

8.4.2. Współczynnik umieralności proporcjonalnej 161

8.4.3. Współczynnik śmiertelności 162

8.4.4. Stosunek zgonów do przypadków 163

8.4.5. Średnie (przeciętne) dalsze trwanie życia 163

8.4.6. Utracone potencjalne lata życia 165

8.5. Miary występowania – rozpowszechnienie 167

8.6. Standaryzowane miary występowania 170

8.7. Względne miary związku 172

8.7.1. Ryzyko względne 173

8.7.2. Iloraz szans w badaniu kohortowym 174

8.7.3. Iloraz szans w badaniu kliniczno-kohortowym 176

8.7.4. Iloraz szans w badaniu kliniczno-kontrolnym z dopasowaniem 177

8.8. Bezwzględne miary związku 178

8.9. Miary oddziaływania 179

8.10. Miary obciążenia chorobą 181

8.11. Miary wykorzystywane w badaniu czasu przeżycia 184

9. Miary stanu zdrowia i jakości życia ludności Paweł GORYŃSKI, Bogdan WOJTYNIAK 193

9.1. Definicja zdrowia 193

9.2. Samoocena zdrowia 195

9.3. Miary jakości życia ludności 199

9.4. Wskaźniki zdrowia (88) zatwierdzone przez UE do monitorowania zdrowia populacji 200

9.5. Pozytywne i negatywne miary zdrowia populacji 201

9.6. Przeciętne dalsze trwanie życia i lata życia w zdrowiu 202

9.7. Umieralność 204

9.8. Współczynniki zapadalności i chorobowości według przyczyn jako negatywne mierniki zdrowia 213

9.9. Nowe miary zdrowia populacji: „obciążenie chorobami” − DALY i inne pochodne wskaźniki 216

9.10. Statystyka publiczna 219

9.10.1. Definicja i podstawa prawna 219

9.10.2. Dane dotyczące zdrowia populacji gromadzone w ramach statystyki publicznej 219

9.11. Źródła danych na temat zdrowia populacji 221

9.12. Dostęp do danych gromadzonych w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia − przykłady 229

9.13. Dane dotyczące zdrowia populacji uzyskiwane w wyniku badań populacyjnych (GUS − EHIS) i badań epidemiologicznych (WOBASZ, NATPOL) 231

9.14. Międzynarodowe źródła danych na temat zdrowia populacji 233

9.15. Podsumowanie 235

10. Czynniki zakłócające i modyfikacja efektu Daniel RABCZENKO, Bogdan WOJTYNIAK 240

10.1. Wprowadzenie 240

10.2. Czynniki zakłócające 240

10.3. Modyfikacja efektu 245

11. Opis epidemiologiczny Iwona PARADOWSKA-STANKIEWICZ 248

11.1. Definicje, zasada „5W” 248

11.2. Osoba 249

11.2.1. Wiek 250

11.2.2. Płeć 251

11.2.3. Grupy etniczne i rasowe 253

11.3. Czas 254

11.2.4. Status społeczno-ekonomiczny 254

11.4. Miejsce 256

11.5. Podsumowanie 258

Część III BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE 260

12. Zasady klasyfikacji badań epidemiologicznych Andrzej ZIELIŃSKI 262

12.1. Wprowadzenie 262

12.2. Badania opisowe 263

12.2.1. Charakterystyka osoby 264

12.2.2. Miejsce 267

12.2.3. Czas 269

12.2.4. Opisy indywidualnych przypadków 270

12.2.5. Badania z indywidualnym przypisaniem badanych zmiennych 271

12.3. Badania analityczne 272

12.2.6. Opisowe badania populacyjne 272

12.3.1. Badania obserwacyjne z zastosowaniem danych indywidualnych 274

12.3.2. Badania eksperymentalne 279

13. Badania rejestrowe Przemysław TRZECIAK, Marek GIERLOTKA, Mariusz GĄSIOR 282

13.1. Typy rejestrów 282

13.2. Projektowanie, prowadzenie, kryteria oceny 285

13.3. Aktualnie prowadzone rejestry kardiologiczne w Polsce 286

13.3.1. Ogólnopolski Rejestr Ostrych Zespołów Wieńcowych (PL-ACS) 287

13.3.2. Narodowa Baza Danych Zawałów Serca (AMI-PL) 290

13.3.3. Ogólnopolski Rejestr Procedur Kardiologii Inwazyjnej (ORPKI) 291

13.3.4. Krajowy Rejestr Operacji Kardiochirurgicznych (KROK) 292

13.3.5. Rejestr POL-TAVI 292

13.3.6. Rejestry pozaszpitalnych zatrzymań krążenia 293

13.3.7. Nowe rejestry 294

13.3.8. Podsumowanie 294

13.4. Współczesne wyzwania (bazy danych, uczenie maszynowe, głębokie nauczanie) 295

14. Epidemiologiczne badania ekologiczne Jan ZEJDA 299

14.1. Definicja epidemiologicznego badania ekologicznego 299

14.2. Typy epidemiologicznych badań ekologicznych 300

14.2.1. Ekologiczne badanie opisowe 302

14.2.2. Ekologiczne badanie analityczne 305

14.2.3. Ekologiczne badanie interwencyjne 310

14.3. Interpretacja wyników badania ekologicznego 311

14.4. Podsumowanie 314

15. Badania przekrojowe Magdalena ROSIŃSKA 316

15.1. Wprowadzenie 316

15.2. Schemat badania przekrojowego 316

15.3. Cykliczne badania przekrojowe 326

15.4. Podsumowanie 328

16. Badania kohortowe Anna POZNAŃSKA 330

17. Badania kliniczno-kontrolne Andrzej ZIELIŃSKI 344

17.1. Wprowadzenie 344

17.2. Podstawowe zasady poprawności badania kliniczno-kontrolnego 347

17.3. Populacja źródłowa dla przypadków i kontroli – baza badania kliniczno-kontrolnego 347

17.4. Zasady projektowania badania kliniczno-kontrolnego 348

17.4.1. Identyfikacja przypadków 348

17.4.2. Dobór przypadków i kontroli 351

17.4.3. Praktyczne źródła pobierania kontroli 353

17.5. Podstawowe typy badań kliniczno-kontrolnych 355

17.4.4. Względne liczebności przypadków i kontroli 355

17.5.1. Tradycyjny typ badania kliniczno-kontrolnego (prevalent cases) 356

17.5.2. Badanie kliniczno-kontrolne oparte na bazie przypadków (case-basecase-cohort) 358

17.5.3. Badanie kliniczno-kontrolne zagnieżdżone w kohorcie (case-control study nested in cohort) 361

17.5.4. Badanie kliniczno-kontrolne przemienne (case-crossover study) 363

17.5.5. Badanie samych przypadków (case only study) 363

18. Randomizowane badania kliniczne Katarzyna SZAMOTULSKA 367

18.1. Dlaczego randomizowane badania kliniczne 367

18.2. Badane interwencje 369

18.2.1. Kryteria włączenia i wyłączenia 369

18.2.2. Plan badania 369

18.2.3. Badane skutki zdrowotne 370

18.2.4. Wielkość próby 370

18.2.5. Typ wnioskowania statystycznego 371

18.2.6. Analiza statystyczna 371

18.2.7. Protokół badania 372

18.3. Historia i współczesność badań 373

18.4. Randomizowane badania kliniczne a medycyna oparta na dowodach 374

18.5. Odstępstwa od schematu 378

19. Interwencyjne badania środowiskowe Joanna MAZUR 381

19.1. Wprowadzenie 381

19.2. Badania terenowe, w tym środowiskowe 383

19.3. Współczesne podejścia do pozaklinicznych badań interwencyjnych 385

19.4. Postęp w metodologii pozaklinicznych badań interwencyjnych 387

20. Zasady przygotowania przeglądów systematycznych i metaanaliz – Małgorzata BAŁA, Magdalena KOPERNY, Joanna ZAJĄC, Wiktoria LEŚNIAK 395

20.1. Przygotowanie przeglądu – protokół 395

20.2. Strategie wyszukiwania 399

20.3. Ocena ryzyka błędu systematycznego w badaniach pierwotnych 406

20.4. Podsumowanie wyników, analiza danych, metaanaliza 410

20.5. Narzędzia poprawiające sposób raportowania metod i wyników w przeglądach systematycznych 417

20.6. Narzędzia do oceny wiarygodności przeglądów 418

20.7. Organizacja Cochrane oraz Biblioteka Cochrane 419

21. Badanie przyczynowości w epidemiologii Andrzej ZIELIŃSKI 423

21.1. Wprowadzenie 423

21.2. Pojęcie przyczyny 424

21.3. Badania związków przyczynowych 425

21.4. Siła (wielkość efektu) 428

21.5. Spójność (odtwarzalność) 429

21.6. Swoistość (specyficzność) 429

21.7. Następstwo czasowe 430

21.8. Gradient biologiczny (zależność dawka−odpowiedź) 431

21.10. Spójność z dotychczasowym stanem wiedzy 432

21.9. Wiarygodność biologiczna 432

21.11. Eksperyment 433

21.12. Analogia 433

21.13. Podsumowanie 434

Część IV EPIDEMIOLOGIA W PRAKTYCE 436

22. Planowanie programów badań przesiewowych w onkologii Magdalena BIELSKA-LASOTA, Dorota DUDEK-GODEAU 438

22.1. Wprowadzenie 438

22.2. Pierwsze koncepcje w zakresie wczesnego rozpoznawania raka 440

22.2.1. Rak szyjki macicy i początki badań przesiewowych 440

22.2.2. Rak piersi i nadzieje związane z mammografią 442

22.2.3. Rak jelita grubego i diagnostyka w XXI wieku 443

22.3. Badania przesiewowe w polityce światowej 446

22.4. Populacyjne programy skriningowe w zwalczaniu raka w Europie 449

22.5. Planowanie wdrożenia programu skriningowego 451

22.5.1. Przygotowanie do planowania 451

22.5.2. Niektóre aspekty kompleksowego planowania wdrażania programu, jego trwałości i rozwoju 454

22.5.3. Podstawowy standard programów przesiewowych w zaleceniach Komisji Europejskiej dotyczących implementacji i realizacji zorganizowanych programów populacyjnych 455

22.6. Populacyjne programy przesiewowe w Europie w drugiej dekadzie XXI wieku 457

22.7. Trendy epidemiologiczne w dobie skriningów 459

22.7.1. Rak szyjki macicy 459

22.7.2. Rak piersi 460

22.7.3. Rak jelita grubego 461

22.8. Inne czynniki kształtujące trendy epidemiologiczne 463

22.8.1. Wiek i styl życia 463

22.8.2. Rozwój diagnostyki i działania niepożądane 464

22.9. Perspektywy badań populacyjnych programów przesiewowych w onkologii 466

23. Badania jakościowe Dorota CIANCIARA 471

23.1. Wprowadzenie 471

23.2. Badania w dziedzinie zdrowia 471

23.3. Badania epidemiologiczne 473

23.4. Rozwój badań jakościowych 475

23.5. Charakterystyka badań jakościowych 477

23.6. Badania jakościowe w epidemiologii 480

23.7. Metody badań jakościowych 481

23.7.1. Obserwacja 482

23.7.2. Wywiady 482

23.7.3. Analiza treści i obrazów 484

23.7.4. Badania w działaniu 484

23.7.5. Metody badań w dobie COVID-19 485

23.8. Proces badawczy 486

23.9. Zapewnienie jakości 491

23.10. Przeglądy systematyczne i metasynteza 492

23.11. Siła dowodów 493

23.12. Podsumowanie 495

24. Epidemiologiczne podstawy analizy ryzyka Jan Krzysztof LUDWICKI, Kazimiera ĆWIEK-LUDWICKA 499

24.1. Wprowadzenie 499

24.2. Ocena ryzyka 501

24.2.1. Etapy i modele 501

24.2.2. Zagrożenie, narażenie, ryzyko 502

24.2.3. Dane epidemiologiczne w ocenie ryzyka 506

24.2.4. Dane toksykologiczne w ocenie ryzyka 507

24.2.5. Identyfikacja zagrożenia 508

24.2.6. Ocena narażenia 508

24.2.7. Ocena zależności dawka–odpowiedź/narażenie – skutek zdrowotny 510

24.2.8. Charakterystyka ryzyka 514

24.2.9. Niepewność w ocenie ryzyka 516

24.2.10. Cele i scenariusze oceny ryzyka 519

24.3. Zarządzanie ryzykiem 521

24.4. Informowanie o ryzyku 522

25. Ewaluacja interwencji Joanna MAZUR 524

25.1. Wprowadzenie 524

25.2. Uzasadnienie celowości ewaluacji 525

25.2.1. Definicje i rys historyczny 525

25.2.2. Uwarunkowania etyczne, prawne i finansowe ewaluacji 528

25.2.3. Czynniki stymulujące wynikające z rozwoju wiedzy 529

25.2.4. Zdrowie publiczne oparte na dowodach 529

25.3. Ewaluacja w cyklu realizacji programu 530

25.4. Programy skuteczne i nieskuteczne 533

25.5. Doświadczenia Krajowego Programu Interwencyjnego 535

26. Uwarunkowania chorób – społeczne, kulturowe, indywidualne Anita GĘBSKA-KUCZEROWSKA 539

26.1. Wprowadzenie 539

26.2. Modele uwarunkowań stanu zdrowia 540

26.3. Uwarunkowania środowiskowe 541

26.4. Uwarunkowania socjodemograficzne 546

26.5. Podsumowanie 550

27. Medycyna oparta na faktach Wiktoria LEŚNIAK, Magdalena KOPERNY, Dawid STORMAN, Małgorzata BAŁA 554

27.1. Definicja EBM, pytanie kliniczne 554

27.2. Ocena wiarygodności badań 556

27.2.1. Ocena wiarygodności badań pierwotnych 557

27.2.2. Ocena wiarygodności badań wtórnych 561

27.2.3. Inne aspekty oceny jakości badania 563

27.3. Interpretacja wyników badań 564

27.2.4. Wiarygodność badania a raportowanie 564

27.3.1. Miary efektu, istotność statystyczna i kliniczna 564

27.3.2. Analiza w podgrupach 569

27.4. Wytyczne praktyki klinicznej 570

27.5. Źródła wiarygodnej informacji 574

28. Medycyna personalizowana w epidemiologii Ewa AUGUSTYNOWICZ 581

29. Etyczne aspekty praktyki epidemiologicznej 587

29.1. Etyka w epidemiologii Tomasz CHMIELEWSKI 587

29.1.1. Dobra praktyka epidemiologiczna 587

29.1.2. Rola komisji bioetycznych 588

29.1.3. Etyczne zasady badań naukowych 589

29.1.4. Zasady dobrych zachowań badawczych 593

29.1.5. Nieetyczne zachowania w nauce 599

29.1.6. Podsumowanie 599

29.2. Etyczne aspekty uprawiania epidemiologii oraz doradztwa naukowego Andrzej LISIECKI 600

29.2.1. Grupy doradcze 600

29.2.2. Relacje nauki, doradztwa naukowego i polityki 603

29.2.3. Konflikt interesów 603

29.2.4. Konflikt interesów a psychologia 606

30. Podstawowe narzędzia statystyczne i ich interpretacja Daniel RABCZENKO 608

30.1. Wprowadzenie 608

30.2. Wartość p i przedział ufności 609

30.3. Wybór testu statystycznego 611

30.4. Liczebność próby 613

Skorowidz 615