"Konstytucja i prawo konstytucyjne. Zarys wykładu"

Spis treści

Wykaz skrótów | str 15

Literatura podstawowa | str 19

Przedmowa | str 21

1. Pojęcie konstytucjonalizmu (Michał Bernaczyk) | str 25

1.1. Wprowadzenie | str 25

Polski konstytucjonalizm i jego źródła | str 25

1.2. Definiowanie konstytucjonalizmu | str 26

1.3. Konstytucjonalizm a rządy prawa | str 31

2. Geneza i ewolucja ustawodawstwa konstytucyjnego (Artur Ławniczak) | str 37

2.1. Powstawanie polskiego ustawodawstwa konstytucyjnego | str 37

2.2. Konstytucja (Ustawa Rządowa) z 3.05.1791 r | str 39

2.3. Między Konstytucją 3 maja a konstytucjami II Rzeczypospolitej | str 43

3. Sformalizowany ustrój polityczny po II wojnie światowej (Artur Ławniczak | str 44

3.1. Powojenne konstytucyjne przemiany | str 44

3.2. Inkorporacja rozwiązań obcych | str 46

Materialne a formalne obowiązywanie Konstytucji RP | str 49

1. Pojęcie i klasyfikacja konstytucji (Michał Bernaczyk | str 50

2. Procedura uchwalania i zmiany konstytucji (Mariusz Jabłoński) | str 64

2.1. Pojęcie i rodzaje zmian konstytucji | str 64

2.2. Gwarancje ustrojowe stabilności konstytucji | str 69

2.3. Wymogi formalne | str 70

2.3.1. Znaczenie systematyki konstytucji w kontekście modyfikacji jej treści | str 70

2.3.2. Wniesienie projektu i uchwalenie ustawy | str 70

2.3.3. Przeprowadzenie referendum w sprawie przyjęcia ustawy o zmianie Konstytucji | str 73

2.3.4. Dopuszczalność przeprowadzenia referendum przedkonstytucyjnego | str 76

3. Zagadnienie „przełamywania” postanowień Konstytucji RP (Mariusz Jabłoński | str 78

4. Wykładnia (interpretacja) Konstytucji RP (Michał Bernaczyk) | str 84

5. Konstytucyjne aspekty akcesji Polski do Unii Europejskiej (Ryszard Balicki) | str 93

Zasady ustrojowe w ustawie zasadniczej | str 97

1. Forma państwa a system rządów (Artur Ławniczak) | str 100

2. Ustrój państwowy | str 102

2.1. Wprowadzenie (Ryszard Balicki) | str 102

2.2. Dobro wspólne (Mariusz Jabłoński) | str 103

2.3. Demokratyczne państwo prawne (Anna Śledzińska-Simon) | str 107

2.3.1. Wprowadzenie | str 107

2.3.2. Formalne i materialne rozumienie demokratycznego państwa prawnego | str 110

2.3.3. Praworządność w ujęciu porównawczym | str 112

2.4. Zasada państwa jednolitego (unitarnego) (Ryszard Balicki) | str 113

2.5. Zasada zwierzchnictwa Narodu (Olga Hałub-Kowalczyk) | str 114

2.6. Zasada republikańskiej formy rządów (Małgorzata Masternak--Kubiak) | str 115

2.7. Zasada zrównoważonego rozwoju (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 118

2.8. Zasada legalizmu (Mariusz Jabłoński, Olga Hałub-Kowalczyk) | str 121

2.9. Zasada nadrzędności konstytucji (Michał Bernaczyk) | str 122

2.10. Przestrzeganie prawa międzynarodowego (Małgorzata Masternak--Kubiak) | str 128

2.11. Zasada podziału władzy (Krzysztof Wygoda) | str 133

2.12. Pluralizm polityczny (Artur Ławniczak) | str 135

2.13. Społeczeństwo obywatelskie (Mariusz Jabłoński) | str 136

2.13.1. Definiowanie społeczeństwa obywatelskiego | str 136

2.13.2. Determinanty definiowania treści konstytucyjnej zasady | str 137

2.14. Zakaz istnienia organizacji totalitarnych i autorytarnych (Krzysztof Wygoda) | str 140

2.15. Wolność mediów (Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 141

2.16. Konstytucyjne determinanty decentralizacji i samorządności (Mariusz Jabłoński) | str 145

3. Zasady ustroju społeczno-gospodarczego w Konstytucji RP (Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 148

3.1. Wprowadzenie | str 148

3.2. Zasada społecznej gospodarki rynkowej | str 149

3.3. Ochrona własności i dziedziczenia | str 153

3.3.1. Konstytucjonalizacja własności – wprowadzenie | str 153

3.3.2. Ujęcie ochrony własności i dziedziczenia w Konstytucji RP | str 154

3.3.3. Podmiot i przedmiot ochrony | str 154

3.3.4. Konstytucyjnie dopuszczalne formy ingerencji w sferę własności | str 157

3.4. Zasada wolności działalności gospodarczej | str 161

3.5. Zasada ochrony gospodarstw rodzinnych | str 165

3.6. Ochrona pracy w Konstytucji RP | str 166

3.7. Ochrona małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa (Anna Śledzińska-Simon) | str 168

3.7.1. Wprowadzenie | str 168

3.7.2. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny | str 169

3.7.3. Rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo | str 171

3.8. Opieka nad weteranami walk o niepodległość jako zasada i prawo podmiotowe (Mariusz Jabłoński) | str 172

4. Wartości i symbole konstytucyjne (Artur Ławniczak) | str 174

1. Ogólne założenia systemu źródeł prawa w Konstytucji RP | str 177

Źródła prawa (Michał Bernaczyk) | str 177

2. Ustawa i rozporządzenie z mocą ustawy | str 186

3. Rozporządzenie wykonawcze | str 193

4. Umowa międzynarodowa i inne źródła prawa międzynarodowego | str 197

5. Prawo Unii Europejskiej | str 207

6. Akty prawa miejscowego | str 214

Charakter i znaczenie konstytucyjnego zdefiniowania katalogu wolności i praw jednostki | str 217

1. Zasady ogólne regulacji wolności i praw w Konstytucji RP (Anna Śledzińska-Simon) | str 220

1.1. Wprowadzenie | str 220

1.2. Godność | str 220

1.3. Wolność i ograniczanie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności | str 225

1.3.1. Wolność jednostki | str 225

1.3.2. Warunki dopuszczalnego ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw | str 227

1.3.3. Równość i zakaz dyskryminacji | str 230

1.3.4. Równość kobiet i mężczyzn | str 235

1.3.5. Ochrona praw wynikających z obywatelstwa | str 238

2. Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 246

2.1. Wprowadzenie | str 246

2.2. Zakres i charakter konstytucyjnej regulacji w obszarze wolności i praw | str 247

2.3. Prawa człowieka jako prawa podmiotowe a zasady polityki państwa | str 250

2.4. Prawo a wolność | str 252

3. Klasyfikacja wolności i praw człowieka w Konstytucji RP (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 254

3.1. Wprowadzenie | str 254

3.2. Wolności i prawa osobiste | str 255

3.3. Wolności i prawa polityczne | str 256

3.4. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne | str 257

3.5. Specyfika postanowień Konstytucji RP dotyczących praw socjalnych | str 259

3.6. Prawa podstawowe | str 260

3.7. Obywatelstwo polskie a wolności i prawa obywatelskie | str 261

3.7.1. Obywatelstwo polskie | str 261

3.7.2. Wolności i prawa obywatelskie | str 262

4. Podmioty konstytucyjnych wolności i praw (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 265

5. Adresaci konstytucyjnych wolności i praw (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 268

6. Środki ochrony wolności i praw jednostki | str 270

6.1. Pojęcie i rodzaje środków ochrony wolności i praw (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 270

6.2. Prawo do sądu (Marta Kłopocka-Jasińska) | str 271

6.2.1. Prawo do sądu jako prawo podstawowe jednostki | str 271

6.2.2. Podstawy normatywne prawa do sądu | str 272

6.2.3. Zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa do sądu | str 273

6.3. Prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 276

6.4. Skarga konstytucyjna (Marta Kłopocka-Jasińska) | str 278

6.4.1. Pojęcie i modele skargi konstytucyjnej | str 278

6.4.2. Charakterystyka polskiej skargi konstytucyjnej | str 279

6.4.3. Ustawowe zasady wniesienia i rozpoznania skargi konstytucyjnej | str 281

6.5. Wnioski do Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 282

6.6. Skarga do wyspecjalizowanych rzeczników (Justyna Węgrzyn) | str 283

6.6.1. Rzecznik Praw Pacjenta | str 283

6.6.2. Rzecznik Konsumentów | str 287

6.7. Skarga na przewlekłość postępowania (Justyna Węgrzyn) | str 291

Wybory i ich znaczenie we współczesnym systemie sprawowania władzy (Ryszard Balicki) | str 295

1. Demokracja przedstawicielska | str 296

1.1. Wprowadzenie | str 296

1.2. Zasada przedstawicielstwa politycznego (reprezentacji) | str 298

2. Prawo wyborcze | str 299

2.1. Pojęcie prawa wyborczego | str 300

2.2. Zasady prawa wyborczego | str 302

2.2.1. Zasada powszechności | str 303

2.2.2. Zasada równości | str 304

2.2.3. Zasada bezpośredniości | str 305

2.2.4. Zasady proporcjonalności i większości | str 305

2.2.5. Zasada tajności | str 306

3. Organizacja wyborów | str 306

3.1. Zarządzenie wyborów | str 306

3.2. Organy wyborcze | str 307

1. Wprowadzenie – pojęcie demokracji bezpośredniej | str 309

Instytucje demokracji bezpośredniej (Mariusz Jabłoński) | str 309

2. Katalog instytucji demokracji bezpośredniej | str 311

3. Instytucje demokracji bezpośredniej w obowiązującej Konstytucji RP | str 313

3.1. Referendum ogólnokrajowe | str 314

3.1.1. Przedmiot referendum | str 314

3.1.2. Uprawnieni do wzięcia udziału w referendum | str 315

3.1.3. Prawo do zarządzenia referendum ogólnokrajowego | str 316

3.1.4. Wiążący a rozstrzygający charakter wyników referendum ogólnokrajowego | str 317

3.2. Referendum lokalne | str 318

3.3. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza | str 320

3.4. Petycje i informacyjne prawa dostępowe | str 322

4. Pozakonstytucyjne instytucje (wybrane przykłady | str 323

4.1. Wysłuchanie publiczne | str 323

4.2. Zgromadzenia obywatelskie, konsultacje oraz budżety obywatelskie | str 324

Władza ustawodawcza | str 325

1. Geneza i ewolucja parlamentu (Ryszard Balicki) | str 326

1.1. Narodziny parlamentu | str 326

1.2. Polski Sejm walny | str 328

2. Klasyfikacja funkcji parlamentu (Ryszard Balicki) | str 329

2.1. Uwagi wstępne | str 329

2.2. Problem typizacji funkcji parlamentu | str 329

2.3. Konstytucyjne ujęcie funkcji Sejmu i Senatu | str 331

2.4. Pozostałe funkcje Sejmu | str 332

2.5. Funkcja europejska (unijna) | str 333

3. Organizacja i funkcjonowanie Sejmu i Senatu (Mariusz Jabłoński, Justyna Węgrzyn) | str 334

3.1. Wprowadzenie | str 334

3.2. Organy Sejmu | str 335

3.3. Funkcjonowanie Sejmu | str 339

3.4. Organy Senatu | str 343

3.5. Funkcjonowanie Senatu | str 345

4. Zgromadzenie Narodowe (Mariusz Jabłoński, Justyna Węgrzyn) | str 347

4.1. Modele | str 347

4.2. Specyfika funkcjonowania Zgromadzenia Narodowego w Polsce | str 348

5. Status prawny parlamentarzystów (Mariusz Jabłoński, Olga Hałub- -Kowalczyk) | str 351

5.1. Wprowadzenie | str 351

5.2. Mandat przedstawicielski | str 353

5.3. Zasada niepołączalności | str 354

5.4. Obowiązki i prawa parlamentarzystów | str 356

5.5. Immunitety parlamentarzystów | str 358

5.6. Immunitet materialny | str 358

5.7. Immunitet formalny | str 360

5.8. Przywilej nietykalności | str 361

5.9. Tryb wyrażenia zgody na pociągnięcie parlamentarzysty do odpowiedzialności sądowej (karnej) | str 362

5.10. Formy zrzeszania się parlamentarzystów | str 363

Władza wykonawcza (Ryszard Balicki) | str 365

1. Prezydent RP | str 366

1.1. Wprowadzenie | str 366

1.2. Pozycja ustrojowa Prezydenta w Konstytucji RP | str 368

1.3. Zasady i tryb wyboru Prezydenta RP | str 369

1.4. Zastępstwo i opróżnienie urzędu | str 371

1.5. Kompetencje Prezydenta RP | str 372

1.5.2. Kompetencje Prezydenta RP związane z funkcjonowaniem rządu | str 377

1.5.3. Kompetencje Prezydenta RP związane z funkcjonowaniem władzy sądowniczej | str 379

1.5.4. Tradycyjne uprawnienia głowy państwa | str 380

1.6. Odpowiedzialność Prezydenta RP | str 383

2. Rada Ministrów RP | str 383

2.1. Wprowadzenie | str 383

2.2. Powoływanie Rady Ministrów | str 384

2.3. Skład, organizacja i funkcjonowanie Rady Ministrów | str 385

2.3.1. Skład Rady Ministrów | str 385

2.3.2. Funkcjonowanie i organizacja Rady Ministrów | str 386

2.4. Kompetencje Rady Ministrów | str 388

2.5. Odpowiedzialność Rady Ministrów i jej członków | str 389

2.5.1. Odpowiedzialność polityczna | str 389

2.5.2. Odpowiedzialność konstytucyjna | str 390

Samorząd terytorialny (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 391

1. Pojęcie i istota samorządu terytorialnego | str 392

2. Zasady funkcjonowania samorządu terytorialnego | str 394

3. Struktura samorządu terytorialnego | str 398

4. Ustrój samorządu terytorialnego | str 401

5. Nadzór nad samorządem terytorialnym | str 405

Sądy i Trybunały | str 409

1. Pozycja ustrojowa władzy sądowniczej (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 411

2. Sądy jako organy sprawujące wymiar sprawiedliwości (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 413

3. Konstytucyjne zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 416

3.1. Zasada jednolitości | str 416

3.2. Zasada dwuinstancyjności postępowania | str 416

3.3. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości | str 417

3.4. Zasada jawności rozprawy | str 419

4. Struktura wymiaru sprawiedliwości (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 419

5. Zasada niezawisłości sędziów (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 432

5.1. Regulacja konstytucyjna | str 432

5.2. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej | str 436

6. Powoływanie sędziów (Małgorzata Masternak-Kubiak) | str 440

7. Krajowa Rada Sądownictwa (Anna Śledzińska-Simon) | str 443

7.1. Geneza instytucji | str 443

7.2. Skład | str 445

7.3. Nowa Krajowa Rada Sądownictwa | str 448

8. Trybunał Konstytucyjny (Marta Kłopocka-Jasińska) | str 450

8.1. Sądowa kontrola konstytucyjności prawa | str 450

8.2. Kształtowanie się sądownictwa konstytucyjnego w Polsce | str 452

8.3. Charakterystyka polskiego Trybunału Konstytucyjnego według Konstytucji z 1997 r. | str 454

8.3.1. Pozycja ustrojowa, skład i organizacja Trybunału Konstytucyjnego | str 454

8.3.2. Zakres kompetencji Trybunału Konstytucyjnego | str 455

8.3.3. Kontrola konstytucyjności prawa | str 456

8.3.4. Pozostałe kompetencje Trybunału Konstytucyjnego | str 457

8.3.5. Skutki orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego | str 459

9. Trybunał Stanu (Marta Kłopocka-Jasińska) | str 462

9.1. Pojęcie i istota odpowiedzialności konstytucyjnej | str 462

9.2. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu w Konstytucji z 1997 r | str 464

9.3. Pozycja ustrojowa, skład i organizacja Trybunału Stanu | str 466

9.4. Postępowanie w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu | str 467

Organy kontroli państwowej i ochrony prawa | str 469

1. Wprowadzenie (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 470

2. Rzecznik Praw Obywatelskich (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz- -Żukowska) | str 471

2.1. Specyfika instytucji ombudsmana we współczesnych państwach demokratycznych i jej początki w Polsce | str 471

2.2. Pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich | str 473

2.3. Zakres podmiotowy i przedmiotowy działania Rzecznika Praw Obywatelskich | str 476

2.4. Środki działania Rzecznika Praw Obywatelskich | str 478

3. Rzecznik Praw Dziecka (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 481

3.1. Pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Dziecka | str 481

3.2. Zakres i środki działania Rzecznika Praw Dziecka | str 483

4. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz- -Żukowska) | str 485

4.1. Charakter ustrojowy i skład Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji | str 485

4.2. Funkcje i zadania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji | str 488

5. Najwyższa Izba Kontroli (Justyna Węgrzyn) | str 491

5.1. Uwagi wstępne | str 491

5.2. Struktura organizacyjna Najwyższej Izby Kontroli | str 491

5.3. Zakres podmiotowy, przedmiotowy i kryteria kontroli państwowej | str 493

5.4. Postępowanie kontrolne i wystąpienie pokontrolne | str 494

6. Przykłady pozakonstytucyjnych organów kontroli i ochrony prawa (Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska) | str 495

1. Gospodarka finansowa | str 499

1.1. Wprowadzenie | str 499

Finanse publiczne i rola ustrojowa banku centralnego (Krzysztof Wygoda) | str.  499

1.2. Regulowanie finansów publicznych i ich elementy | str 500

1.3. Konstytucyjny limit zadłużenia | str 500

2. Organizacja Skarbu Państwa | str 501

3. Budżet państwa | str 501

3.1. Ustawa budżetowa | str 501

3.2. Prowizorium budżetowe | str 502

3.3. Brak prorogacji budżetowej | str 503

3.4. Pokrycie deficytu budżetowego | str 503

4. Zasady pracy nad budżetem | str 504

4.1. Inicjatywa i termin złożenia | str 504

4.2. Ograniczenie roli Senatu i Prezydenta RP | str 504

4.3. Konsekwencje nieprzyjęcia ustawy budżetowej | str 505

5. Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonania ustawy budżetowej | str 505

6. Narodowy Bank Polski | str 506

6.1. Pozycja i organizacja Narodowego Banku Polskiego | str 506

6.2. Prezes Narodowego Banku Polskiego | str 506

6.3. Rada Polityki Pieniężnej | str 507

6.4. Zadania Narodowego Banku Polskiego | str 507

Stany nadzwyczajne | str 509

1. Wprowadzenie (Justyna Węgrzyn) | str 510

2. Zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych (Justyna Węgrzyn) | str 510

2.1. Zasada wyjątkowości (subsydiarności) | str 511

2.2. Zasada legalności | str 511

2.3. Zasada proporcjonalności i celowości | str 512

2.4. Zasada ochrony podstaw systemu prawnego | str 512

2.5. Zasada ochrony organów przedstawicielskich | str 512

3. Stan wojenny (Justyna Węgrzyn) | str 513

3.1. Przesłanki warunkujące wprowadzenie stanu wojennego | str 513

3.2. Procedura wprowadzenia stanu wojennego | str 515

3.3. Obszar obowiązywania i czas trwania stanu wojennego | str 516

3.4. Zasady działania organów władzy publicznej w czasie stanu wojennego | str 516

3.5. Ograniczenie wolności i praw w czasie stanu wojennego | str 517

3.6. Zniesienie stanu wojennego | str 518

4. Stan wyjątkowy (Olga Hałub-Kowalczyk | str 518

4.1. Przesłanki warunkujące wprowadzenie stanu wyjątkowego | str 518

4.2. Procedura wprowadzenia stanu wyjątkowego | str 520

4.2.1. Regulacja konstytucyjna | str 520

4.2.2. Regulacja ustawowa | str 520

4.3. Czas trwania stanu wyjątkowego | str 522

4.4. Działalność organów władzy publicznej w czasie stanu wyjątkowego | str 523

5. Stan klęski żywiołowej (Olga Hałub-Kowalczyk | str 524

5.1. Przesłanki warunkujące wprowadzenie stanu klęski żywiołowej | str 524

5.2. Procedura wprowadzenia stanu klęski żywiołowej w regulacji konstytucyjnej i ustawowej | str 525

5.3. Czas trwania stanu klęski żywiołowej | str 526

5.4. Działalność organów władzy publicznej w czasie stanu klęski żywiołowej | str 527

6. Stan wojny (Justyna Węgrzyn) | str 528

6.1. Uwagi wstępne | str 528

6.2. Przesłanki warunkujące wprowadzenie stanu wojny | str 529

6.3. Procedura wprowadzenia stanu wojny | str 529

6.4. Obszar obowiązywania i czas trwania stanu wojny | str 530

6.5. Pojęcie „czas wojny | str 530

6.6. Zawarcie pokoju | str 530

7. Ochrona wolności i praw jednostki w stanach nadzwyczajnych (Mariusz Jabłoński | str 531

7.1. Konsekwencje wprowadzenia stanu nadzwyczajnego w sferze realizacji konstytucyjnych wolności i praw jednostki | str 531

7.2. Charakter i zakres gwarancji konstytucyjnych | str 532

7.3. Wkroczenie w sferę wolności i praw jednostki w drodze rozporządzeń z mocą ustawy | str 535

8. Zagadnienie dopuszczalności ograniczania wolności i praw jednostki w związku z wprowadzeniem stanu zagrożenia epidemicznego i stanu epidemicznego (stanów niebędących formalnie stanem nadzwyczajnym w rozumieniu konstytucyjnym) (Mariusz Jabłoński | str 536

Wykaz powoływanych aktów prawnych | str 541

O Autorach | str 547