"Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt"

Spis treści

Przedmowa 19

1. Zachowanie jako przedmiot badań 21

Pojecie i terminologia zachowania 21

Poglądy na czynność mózgu 22

Zagadnienie relacji psychika – mózg 22

Behawioryzm 23

Redukcjonizm i kompozycjonizm 24

Poglądy na lokalizację czynności w mózgu 26

Nauki badające zachowanie 27

Rozwój poglądów na interpretację zachowania 27

Etologia i ekologia behawioralna 28

Neurobiologia 28

Eksperyment ostry i chroniczny. Bioetyka eksperymentowania na zwierzętach 30

Metody badania czynności mózgu 30

Pobudzanie ośrodków mózgowych 31

Stereotaksja 31

Wyłączanie czynności ośrodków mózgowych 32

Badanie aktywności ośrodków mózgowych metodą radioaktywnej 2-deoksyglukozy 33

Metody genetyczne stosowane w badaniach zachowania 34

Wykorzystanie zjawisk bioelektrycznych do badania czynności układu nerwowego 34

Badanie czynności neuronów (34). Elektroencefalografia (35). Potencjały wywołane (36) Badanie czynności mózgu u ludzi 37

Metody wizualizacji struktur mózgowych 37

Tomografia komputerowa (37). Rezonans magnetyczny (38). Emisyjna tomografia pozytonowa (38) Perspektywy dalszych badań 39

2. Dynamiczna struktura organizmów żywych. Dziedziczenie cech 41

Kodowanie struktury białek 41

Rola kwasów nukleinowych w kodowaniu informacji genetycznej 43

Powstawanie kopii cząsteczek DNA 45

Przebieg syntezy białek w komórce 45

Transkrypcja (46). Translacja (48) Ekspresja genu 50

Dziedziczenie cech 51

Struktura i funkcja chromosomów 52

Podziały komórek 53

Mitoza (53). Mejoza (54) Prawa Mendla 55

Pojęcie gatunku i populacji 57

Poligenia, plejotropia. Cechy jakościowe i ilościowe 57

Pula genowa populacji i jej zmiany 58

Mutacje (58). Rekombinacja genów (59). Równowaga genowa populacji. Teorem (prawo) Hardy’ego i Weinberga (60) Zagadnienie inbredu i outbredu 60

Dobór naturalny (selekcja naturalna) 61

Doskonalenie populacji droga˛ selekcji naturalnej 61

Specjacja 62

Metody genetyczne w badaniach fizjologicznych 63

Szczepy inbredowe i rekombinacyjne 63

Selekcja na wybraną cechę fenotypową 64

Zwierzęta transgeniczne 65

Oligonukleotydy antysensowne 66

3. Rozwój i budowa układu nerwowego 67

Rozwój układu nerwowego 67

Rozwój filogenetyczny (rodowy) układu nerwowego 68

Układ nerwowy pragębowców (68). Układ nerwowy wtórnogębowców (70) Rozwój ontogenetyczny (osobniczy) układu nerwowego 71

Rozwój mikrostruktury układu nerwowego 74

Komórki nerwowe 78

Migracja neuronów i wzrost aksonów (74). Współzawodnictwo neuronów. Czynniki neurotroficzne (75). Dojrzewanie funkcjonalne neuronów i synaps (77). Fizjologiczna śmierć neuronów (78) Budowa mikroskopowa układu nerwowego 78

Glej 80

Włókna i osłonki nerwowe 81

Istota szara i istota biała 83

Nerwy 84

Części układu nerwowego 85

Rdzeń kręgowy 85

Istota szara 86

Istota biała 87

Pień mózgu 88

Rdzeń przedłużony i most 89

Śródmózgowie 90

Nerwy czaszkowe 92

Międzymózgowie 95

Nadwzgórze 95

Nerw trójdzielny (93). Nerw twarzowy (93). Nerw statyczno-słuchowy (93). Nerwy jzykowo-gardłowy, błędny i dodatkowy (94). Nerw podjęzykowy (95) Komora czwarta 95

Wzgórze 95

Zawzgórze 98

Komora trzecia 99

Niskowzgórze 99

Podwzgórze 99

Półkule mózgu i kora mózgu 100

Budowa makroskopowa kory nowej 101

Istota biała półkul mózgu 104

Węchomózgowie 104

Budowa mikroskopowa kory mózgu 105

Budowa isocortex 106

Pola cytoarchitektoniczne kory 107

Unaczynienie mózgowia 108

Bariera krew–mózg 109

Przestrzenie płynowe w układzie nerwowym. Płyn mózgowo-rdzeniowy 111

Narządy okołokomorowe 112

4. Czynność neuronów i przekaźnictwo synaptyczne 113

Budowa i czynność poszczególnych części neuronu 113

Transport aksonalny 116

Przekazywanie informacji między neuronami 117

Potencjały elektryczne neuronu 119

Kanały jonowe 121

Pompa sodowo-potasowa 123

Pobudzenie neuronu 124

Uwalnianie przekaźnika na zakończeniach synaptycznych 125

Hamowanie neuronu 127

Hamowanie postsynaptyczne 128

Hamowanie presynaptyczne 128

Przekaźniki i modulatory 128

Receptory przekaźników 130

Aminokwasy pobudzające 131

Aminokwasy hamujące 132

Acetylocholina 133

Aminy katecholowe i 5-hydroksytryptamina 134

5-Hydroksytryptamina (serotonina) 136

Receptory dopaminy 136

Przekazywanie informacji za pomocą przekaźników wtórnych 137

Białka G 138

Cykliczny kwas adenozynomonofosforowy (cAMP) 139

Pochodne fosfatydyloinozytolu 139

Cykliczny kwas guanozynomonofosforowy (cGMP) i tlenek azotu 140

Wapń 140

Mechanizm działania przekaźników wtórnych 141

Kinazy białkowe (141). Fosforylacja białek (141). Wpływ kinaz białkowych na ekspresję genów (142) Czynniki wzrostu (neurotroficzne) 143

Przewodzenie impulsów skokowe i ciągłe 144

Przewodzenie impulsów we włóknach nerwowych 144

Pobudliwość włókien nerwowych. Szybkość przewodzenia impulsów w zależności od kalibru włókna 145

Sieci nerwowe 146

5. Ogólne właściwości układów sensorycznych 148

Etapy poznania 148

Pojecie bodźca 149

Rodzaje bodźców 149

Środowisko zewnętrzne jako źródło bodźców 150

Bodźce kluczowe i wyzwalacze 151

Zmysły 152

Budowa i czynność´ receptorów 153

Pobudzenie receptora 153

Adaptacja receptorów 154

Psychofizyczny pomiar intensywności bodźców 155

Budowa dróg czuciowych 157

Przebieg impulsów na kolejnych etapach drogi czuciowej 159

Organizacja ośrodków sensorycznych kory mózgu 160

6. Czucie somatyczne i czucie równowagi 162

Czucie powierzchniowe 162

Receptory dotyku 163

Receptory termiczne 164

Czucie głębokie 165

Drogi i ośrodki czucia somatycznego 166

Organizacja czucia somatycznego w obszarze tułowia i kończyn 166

Organizacja czucia somatycznego w obszarze głowy 168

Funkcjonalne znaczenie dwóch systemów dróg czuciowych 170

Ośrodki czuciowe wzgórza 170

Budowa kory somatosensorycznej 172

Lokalizacja czynności w korze czuciowej 173

Czucie równowagi 174

Objawy uszkodzenia kory somatosensorycznej 174

Funkcjonowanie receptorów w narządzie równowagi 175

Jądra przedsionkowe 177

Reakcje statyczne i dynamiczne receptorów równowagi 177

Funkcjonowanie mechanizmów utrzymujących równowagę ciała 178

7. Układ wzrokowy 180

Przenoszenie informacji wzrokowej w siatkówce 180

Rodzaje narządów wzroku 180

Budowa oka ssaków 181

Oko jako układ optyczny 182

Refrakcja oka ludzkiego 183

Siatkówka 183

Budowa siatkówki 184

Pobudzenie siatkówki 185

Efekty pobudzenia czopków (188). Efekty pobudzenia pręcików (189). Zdolność rozdzielcza oka (189) Widzenie w rożnych warunkach oświetlenia. Adaptacja do światła i ciemności 189

Adaptacja fotochemiczna 190

Mechanizm fototopowy i skototopowy w procesie widzenia u człowieka 191

Mechanizm nerwowy adaptacji 191

Zmiany procesu transdukcji 191

Organizacja pól recepcyjnych w siatkówce 192

Pola recepcyjne komórek zwojowych 192

Zjawisko Purkinjego 192

Reakcje ON i OFF komórek zwojowych siatkówki (193). Kontrastowość widzenia (194). Stopniowanie reakcji komo´rek zwojowych (195). Rodzaje komórek zwojowych (197) Kanały informacji wzrokowej 197

Widzenie barw 197

Teoria Younga i Helmholtza (198). Reagowanie komórek zwojowych siatkówki na barwy dopełniające (199) Pole widzenia 199

Konsekwencje widzenia stereoskopowego 201

Organizacja dróg i ośrodków wzroku 201

Ciało kolankowate boczne 205

Okolice wzrokowe kory mózgu 206

Reagowanie układu wzrokowego na wzorce bodźców 207

Reakcje komórek kory mózgu na bodźce o rożnej konfiguracji 207

Kolumnowy układ neuronów w korze wzrokowej 208

Ruchy gałek ocznych 209

Rodzaje ruchów gałek ocznych 210

Ośrodki kontrolujące ruchy gałek ocznych 211

Unerwienie wegetatywne oka. Akomodacja 213

Uwaga wzrokowa 214

Zespół Bálinta 214

Pomijanie boczne 215

Widzenie mimo ślepoty 215

8. Układ słuchowy 217

Budowa i czynność narządu słuchu 218

Przenoszenie fali akustycznej w uchu środkowym 220

Pobudzenie komórek włoskowatych 221

Właściwości morfologiczne i elektrochemiczne komórek włoskowatych 221

Komórki włoskowate zewnętrzne jako układ rezonatorowy 222

Kodowanie informacji słuchowej w nerwie ślimakowym 225

Zasada częstotliwości 225

Zasada miejsca 225

Podkorowe ośrodki słuchu 226

Reakcje komórek jąder ślimakowych na bodźce akustyczne 226

Ocena kierunku źródła dźwięku 227

Organizacja okolicy słuchowej kory mózgu 229

Wzgórki pokrywy śródmózgowia dolne i ciała kolankowate przyśrodkowe 229

Psychofizyczny pomiar natężenia dźwięku 230

Echolokacja 231

9. Zmysły chemiczne 233

Budowa narządu węchu 233

Węch 233

Budowa i czynność komórek węchowych 234

Białka receptorowe (235). Transdukcja sygnału w komórce węchowej (236) Opuszka węchowa 238

Sieć nerwowa opuszki (238). Komórki okołokłębuszkowe i komórki ziarniste (239). Osmatyczna i przestrzenna organizacja opuszki węchowej (240) Wybiórczość´ percepcji węchowej (241) Ośrodki węchowe 242

Plastyczność´ układu węchowego. Pamięć´ węchowa 243

Biologiczna rola węchu 245

Smak 245

Receptory smakowe 247

Drogi czucia smaku. Fizjologiczna rola smaku 248

10. Ból 249

Ból fizjologiczny 249

Dopływ impulsów czucia bólu do rdzenia kręgowego. Bramka rdzeniowa 250

Mechanizm pobudzenia receptorów bólowych. Ból ostry i piekący 250

Receptory bólu (nocyceptory) 250

Ból patologiczny 252

Drogi i ośrodki czucia bólu 253

Metody badania bólu u ludzi 255

Metody badania bólu u zwierząt 255

Odruchy nocyceptywne jako miernik wrażliwości bólowej 256

Badanie czucia bólu metodą potencjałów wywołanych 257

Ocena intensywności bólu patologicznego 258

Ośrodkowy system tłumienia bólu 259

Przejawy działania ośrodkowego systemu tłumienia bólu 259

Neurochemiczne podłoże analgezji opioidowej 260

Receptory opioidowe 261

Endorfiny 262

Terapia bólu 263

Bóle pooperacyjne 265

Bóle w chorobie nowotworowej 265

Bóle fantomowe i zespół fantomu 266

11. Czynności ruchowe 267

Organizacja czynności ruchowych u zwierząt bezkręgowych 267

Jednostka ruchowa 268

Organizacja sterowania czynnościami ruchowymi u ssaków 268

Skurcz mięśnia 269

Energia skurczu mięśnia 270

Mechanizm pobudzenia komórki mięśniowej 271

Skurcz izotoniczny i izometryczny 272

Pojecie odruchu 273

Stopniowanie siły skurczu mięśnia 273

Ośrodki ruchowe rdzenia kręgowego 274

Unerwienie czuciowe mięśnia 275

Odruch na rozciąganie (miotatyczny) 277

Integracja czynności ruchowych 278

Napięcie mięśniowe 278

Niższy poziom integracji 280

Rola rdzenia kręgowego w czynnościach ruchowych 280

Rdzeniowe odruchy obronne (281). Czynności ruchowe sterowane przez rdzeń kręgowy 281

Rola opuszki i mostu w integracji czynności ruchowych 282

Kora czuciowo-ruchowa 285

Zstępująca cześć tworu siatkowatego (282). Jądro czerwienne, pokrywa śródmózgowia i jądra przedsionkowe (284) Średni poziom integracji 285

Działanie kory czuciowo-ruchowej na rdzeń kręgowy 286

Opracowanie planu i wysłanie rozkazu wykonania ruchu 286

Znaczenie informacji o stanie narządu ruchu 286

Sterowanie ruchami szybkimi (288). Somatotopowe i funkcjonalne zróżnicowanie okolicy ruchowej (289) Jądra podstawne 289

Połączenia pobudzające i hamujące jądra podstawne (290). Oddziaływania jąder podstawnych na korowe i podkorowe ośrodki ruchowe (292) Objawy uszkodzenia jąder podstawnych 293

Choroba Parkinsona (294). Zespoły hiperkinetyczne (294) . . . . . . . . . . Rola jąder podstawnych w sterowaniu ruchem 295

Wyższy poziom integracji 295

Czynność´ neuronów kory ruchowej w zależności od typu ruchu dowolnego 296

Organizacja sterowania ruchami dowolnymi 297

Móżdżek 298

Kora móżdżku 299

Dopływ informacji do móżdżku 300

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe (301). Drogi korowo-móżdżkowe (302) Drogi odmóżdżkowe 302

Korekcja ruchu aktualnie wykonywanego 303

Mechanizm korekcji ruchów przez móżdżek 303

Tłumienie ruchów oscylacyjnych 303

Korekcja planu czynności ruchowej 304

Ruchy balistyczne 305

12. Rytmika czynności fizjologicznych 306

Rodzaje rytmów biologicznych. Podstawowe pojęcia i terminologia 306

Genetyczny mechanizm rytmiki czynności biologicznych 307

Neurofizjologiczny mechanizm sterowania rytmem okołodobowym 310

Jądro nadskrzyżowaniowe 311

Synchronizacja rytmów dobowych 312

Okołodobowa rytmika czynności fizjologicznych i psychicznych u człowieka 314

Rytmika czuwania i snu 314

Rytmika czynności fizjologicznych 314

Rytmika czynności psychicznych 315

Choroba transatlantycka (jet lag) 316

Rola melatoniny w rytmice czynności fizjologicznych 318

13. Czuwanie i sen 320

Badanie czynności czuwającego mózgu metoda˛ elektroencefalografii 320

Twór siatkowaty i układ nieswoisty. Nieswoiste działanie na korę mózgu 321

Czynności układu siatkowatego 323

Dopływ impulsów do układu siatkowatego 325

Zróżnicowane oddziaływania układu siatkowatego 325

Drogi noradrenergiczne 326

Drogi dopaminergiczne 328

Drogi cholinergiczne i serotoninergiczne 330

Diagnostyka stanów czuwania i snu 331

Elektroencefalograficzne korelaty czuwania u zwierząt 331

Elektroencefalograficzne korelaty czuwania u człowieka 332

Wewnątrzmózgowy system sterujący czuwaniem i rola bodźców zewnętrznych 333

Czynność EEG podczas snu u zwierząt 335

Sen 335

Fazy i okresy snu u człowieka 336

Sen REM 338

Podłoże neuroanatomiczne snu REM 339

Mechanizmy synchronizacji i desynchronizacji EEG 341

Pochodzenie fal wolnych podczas snu 341

Blokowanie wolnych oscylacji. Desynchronizacja EEG 342

Marzenia senne 343

Potrzeba snu a skłonność do snu 345

Właściwości czuwania i snu u zwierząt 345

Biologiczna rola snu 347

Zaburzenia wynikające z przesunięcia faz snu i czuwania 347

14. Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej 349

Homeostaza wewnątrzustrojowa 349

Mechanizmy regulacji homeostazy wewnątrzustrojowej 350

Powstawanie i wydzielanie hormonów 351

Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej przez hormony 351

Hormony przysadki 352

Mechanizm działania hormonów na narządy 352

Płat przedni przysadki 353

Regulacja wydzielania hormonów przedniego płata przysadki przez podwzgórze (353). Hormon adrenokortykotropowy i kora nadnerczy (354). Oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa. Glikokortykosteroidy (355). Hormon wzrostu (356). Prolaktyna (357). Hormony tarczycy (357) Hormony tylnego płata przysadki 358

Budowa układu współczulnego 359

Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej przez układ wegetatywny 359

Budowa układu przywspółczulnego 361

Działanie układu wegetatywnego na narządy 362

Przekaźnictwo synaptyczne w układzie wegetatywnym 362

Receptory adrenergiczne (363). Napięcie (tonus) układu wegetatywnego (364) Regulacja czynności układu krążenia 364

Stężenie osmotyczne i ciśnienie osmotyczne 368

Unerwienie wegetatywne serca (364). Unerwienie naczyń krwionośnych. Ciśnienie tętnicze krwi (365). Ośrodkowa kontrola czynności układu krążenia (365). Regulacja objętości krwi (367) Gospodarka wodno-elektrolitowa 368

Utrzymanie stałego stężenia osmotycznego płynu zewnątrzkomórkowego 369

Pragnienie 371

Rola układu renina–angiotensyna w regulacji ciśnienia i objętości krwi 371

Sprzężenie osmoregulacji z mechanizmem utrzymującym stałą objętość krwi 371

Rola bodźca osmotycznego (371). Rola bodźca objętościowego (371) Głód jonów sodu 373

Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu 374

Wytwarzanie i utrata ciepła 375

Mechanizmy regulujące temperaturę ciała 376

Sposoby utraty ciepła 376

15. Zachowania popędowe i instynktowe. Regulacja nastroju 379

Emocje 380

Terminologia zjawisk popędowo-emocjonalnych. Klasyfikacja popędów 380

Emocje nabyte. Biologiczne znaczenie emocji 381

Emocje człowieka 382

Pojecie instynktu 383

Fazy i etapy zachowania instynktowego 384

Neuroanatomiczne podłoże czynności popędowo-emocjonalnych 386

Reakcje przerzutowe i upustowe. Rytualizacja zachowań 386

Ośrodki korowe układu limbicznego 388

Zakręt obręczy (388). Zakręty oczodołowe (389) Ciało migdałowate 390

Połączenia ciała migdałowatego (390). Czynność ciała migdałowatego (391) Podwzgórze 392

Połączenia podwzgórza (393) Jądro półleżące 394

Przegroda przezroczysta 395

Systemy o jednolitym neurochemicznym podłożu transmisji synaptycznej 395

Systemy noradrenergiczne (396). Systemy dopaminergiczne (397). System serotoninergiczny (398). Systemy cholinergiczne (398) Istota szara okołowodocia˛gowa 398

Nastrój 399

Depresja 400

Neuroanatomiczne podłoże depresji (400). Neurochemiczne podłoże depresji (400) Zwierzęce modele depresji 402

Modele etologiczne (402). Wyuczona bezradność (403) Stany przyjemności i przykrości wywołane elektrycznym drażnieniem mózgu 403

16. Pobieranie pokarmu i gospodarowanie energią 407

Pobieranie pokarmu 407

Optymalne żerowanie 408

Adaptacja zwierząt do rożnych warunków zdobywania pokarmu 409

Glukoza 409

Składniki pokarmów 409

Aminokwasy 410

Kwasy tłuszczowe 410

Regulacja procesów przemiany materii. Insulina 410

Głód i sytość 411

Rozwój badań nad regulacja˛ pobierania pokarmu 412

Związki chemiczne regulujące przyjmowanie pokarmu 413

Związki zwiększające pobieranie pokarmu (oreksygeny) 413

Neuropeptyd Y (413). Galanina (414). Neuroprzekaźniki o budowie aminokwasów (414). Peptydy opioidowe (414) Związki hamujące pobieranie pokarmu (anoreksygeny) 415

Hormon „-melanotropowy (415). Hormon uwalniający kortykotropine˛ (415) Ośrodki sterujące przyjmowaniem pokarmu 416

Jądro łukowate 416

Boczna okolica podwzgórza 417

Jądro brzuszno-przyśrodkowe 417

Jądro przykomorowe 417

Przyjmowanie różnych składników pokarmowych 418

Rytmika pobierania pokarmu 418

Rola sygnałów z przewodu pokarmowego 419

Homeostaza energetyczna ustroju 420

Sytość długotrwała 420

Jadłowstręt psychiczny 422

Otyłość 422

Zaburzenia przyjmowania pokarmu 422

Bulimia 423

17. Czynności ochronne 424

Popędy sterujące reakcjami obronnymi 424

Strach 424

Agresja a zachowania agonistyczne 425

Walki w świecie zwierząt 425

Wściekłość 425

Obrona terytorium 427

Agresja wywołana drażnieniem mózgu 428

Laboratoryjne badania agresji 428

Modele agresji u szczurów 428

Ochrona bierna 429

Ochrona przed niebezpieczeństwem 429

Zachowanie w przypadku ryzyka spotkania z napastnikiem 430

Ochrona czynna (zachowania obronne) 431

Pobudzanie i hamowanie agresji 432

Ucieczka (431). Samoobrona (431) Neurofizjologiczny mechanizm agresji i czynności obronnych 432

Ośrodki sterujące agresywnością˛ u człowieka 435

Wyzwalanie czynności obronnych 436

Agresywność a hormony 437

Hamowanie czynności obronnych 437

Rola testosteronu w dominacji u małp 437

Hormony płciowe a agresywność i dominacja u człowieka 438

Klasyfikacja stanów lękowych 439

Stany lękowe 439

Leczenie stanów lękowych 440

Eksperymentalne badania lęku 441

Stany lękowe z napadami paniki 442

18. Czynności rozrodcze 443

Budowa i czynność jąder. Spermatogeneza 444

Gruczoły płciowe 444

Budowa i czynność jajników. Oogeneza 445

Cykl jajnikowy 446

Hormony płciowe 446

Estradiol 447

Progesteron 447

Testosteron 447

Działanie hormonów gonadotropowych u samców 448

Działanie hormonów gonadotropowych u samic 448

Hormony gonadotropowe 448

Oś podwzgórze–przysadka–gonady 449

Chromosomy płciowe i pleć chromosomalna 450

Przekształcanie się pierwotnych gonad w jądra lub jajniki 450

Zaburzenia determinacji płci wynikające z nieprawidłowości chromosomowych 452

Funkcjonalne zróżnicowanie podwzgórza ze względu na pleć 453

Pleć psychiczna 454

Cykliczność żeńskich czynności rozrodczych 455

Rola bodźców węchowych 457

Synchronizacja czynności rozrodczych 457

Systemy kojarzeń 459

Wybór partnera seksualnego 460

Gatunkowe mechanizmy izolacyjne 461

Rola wpajania (imprinting) 461

Rola terytorializmu w osiąganiu sukcesu rozrodczego 463

Walki godowe 463

Wewnątrzgatunkowe preferencje seksualne 463

Niezwykłość i nowość jako preferowane cechy partnera 464

Rola hormonów w regulacji popędu płciowego u zwierząt 464

Współdziałanie samców w ubieganiu się o samicę 464

19. Uczenie się i warunkowanie 466

Pojęcie uczenia się 466

Rodzaje uczenia się u zwierząt 467

Uczenie się percepcyjne 467

Uczenie się utajone (467). Wpajanie (imprinting) (468) Uczenie się asocjacyjne 469

Uczenie się metodą prob. i błędów (469). Uczenie się przez wgląd (insight) (470). Uczenie się przez naśladowanie (470) Habituacja 470

Odruchy warunkowe 472

Warunkowanie klasyczne 472

Doświadczenia Pawłowa (472). Istota klasycznego odruchu warunkowego (475). Rodzaj asocjacji w odruchach warunkowych (478) Warunkowanie instrumentalne 483

Rola popędu w warunkowaniu instrumentalnym (483). Zagadnienie bodźca warunkowego w warunkowaniu instrumentalnym (487). Wzmacnianie częściowe (487). Zachowanie zabobonne (488) Długotrwałe wzmocnienie synaptyczne 488

20. Pamięć 492

Pamięć sensoryczna i pamięć krótkotrwała 492

Pamięć operacyjna 493

Pętla fonologiczna 494

Diagram wzrokowo-przestrzenny 495

Ośrodek dyspozycyjny 495

Pamięć długotrwała 495

Pamięć opisowa (deklaratywna) 496

Lokalizacja pamięci opisowej w mózgu 497

Pamięć semantyczna 497

Pamięć autobiograficzna 499

Pamięć nieopisowa 500

Pamięć nieświadoma 501

Badanie pamięci nieświadomej 502

Lokalizacja procesów pamięci nieświadomej w mózgu 503

Zaburzenia pamięci. Amnezja globalna 505

Budowa hipokampa i formacji hipokampalnej 507

Pamięć a hipokamp 507

Rola hipokampa w mechanizmie pamięci u zwierząt 509

Pamięć przestrzeni (509).Wybiorcza rola hipokampa w pamięci rozpoznawczej u małp (511) Badania pamięci operacyjnej u zwierząt 514

Rola hipokampa w pamięci operacyjnej 514

Rola okolicy przedczołowej w pamięci operacyjnej 515

Konsolidacja śladu pamięciowego 518

Co to jest ślad pamięciowy? 519

21. Środowisko życia. Życie społeczne 520

Miejsca bytowania zwierząt 520

Wędrowność 521

Terytorializm 522

Życie zbiorowe zwierząt 523

„Społeczeństwa” owadów 524

Rodzaje zbiorowości zwierząt 524

Skutki życia społecznego 526

Rodziny zwierzęce 527

Dominacja 528

Dominacja w koloniach małp 528

Biologiczne znaczenie dominacji 529

Altruizm i dobro grupy 531

Egoizm i altruizm u zwierząt 531

Altruizm odroczony 534

Dobór krewniaczy 534

Dobór grupowy 535

22. Myślenie, mowa, inteligencja 536

Mowa a język 536

Właściwości mowy 536

Mowa a myślenie 537

Mowa zewnętrzna i mowa wewnętrzna 537

Wrodzona predyspozycja człowieka do posługiwania się mowa˛ 538

Rozwój mowy u dziecka 540

Ośrodki mowy i objawy ich uszkodzenia 541

Organizacja czynności mowy w świetle obserwacji klinicznych 541

Afazje a funkcjonalne uszkodzenia mózgu 545

Badanie czynności mowy metodą PET 546

Badanie mechanizmów mowy u ludzi zdrowych 546

Badania mowy za pomocą potencjałów wywołanych 547

Interpretacja wyników badania mechanizmów mowy 549

Anatomiczne połączenia między półkulami mózgu 552

Funkcjonalna asymetria półkul mózgu 552

Rozdzielna praca półkul mózgu: doświadczenia na zwierzętach 553

Rozdzielna praca półkul mózgu: badania u ludzi 554

Myślenie lewopółkulowe i prawopółkulowe (554). Objawy uszkodzenia półkuli prawej mózgu (555). Współdziałanie obu półkul u pacjentów po komisurotomii (555) Rozdzielone półkule – dwie psychiki czy jedna? 556

Różnice między płciami 557

Okolica przedczołowa 558

Pamięć u ludzi z uszkodzeniami okolicy przedczołowej 558

Zespół płata czołowego 559

Lobotomia czołowa 561

Okolica przedczołowa a choroby psychiczne 561

Skutki uszkodzenia okolicy przedczołowej – podsumowanie 562

Bibliografia 564