Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
nieprzerwanie,wgettach—doczasurozpoczęciaakcjilikwidacyjnych.Niemieckieprawodawstwoumożliwiałozachowaniełącznościzadresatami
wkrajuizagranicą,aletylkozmieszkańcamipaństwniebędącychwstaniewojnyzNiemcami.Wkorespondencjiobowiązywałyjęzykniemieckilub
polski;dopuszczalnebyłotakżeposługiwaniesięinnymijęzykamieuropejskimi,naprzykładwłoskim,rumuńskimczyfrancuskim—jakpodają
za„GazetąŻydowską”BarbaraEngelkingiJacekLeociak70.
WymianakorespondencjipomiędzyChaimemFinkelsztejnemaRywkąiichcórkamitrwaładwalata.CzasZagładyprzetrwałookoło140listów
ikartek;połowęznichstanowiąwiadomościwysłanezWarszawy,drugietyle—odpisylistówChaimaFinkelsztejna.Niejesttozbiórkompletny.
BrakujewnimodpisówlistówzNowegoJorkuzpierwszychośmiumiesięcywymianywiadomości—conajmniejkilkunastu,jeśliprzyjąć,
żeFinkelsztejn—jakdeklarował—odpołowykwietniapisałjedenlisttygodniowo(„Odtegoczasuprzesyłałemciregularniecotydzieńlist
przeważniewdwóchegzemplarzachijestempewien,żejużjeotrzymałaś”71),cowsierpniupotwierdziłajegożona(„cotydzieńotrzymujęlist
odciebie”72).Wiadomo,żewkolekcjinieznalazłysięodpisylistówFinkelsztejnaz17marca73,14i20kwietnia74;z18maja75,z6i23[miesiącnie
zostałpodany]76i4sierpnia77,niemawniejrównieżodpisówczterechpóźniejszychlistów—z20października78,579i8listopada1940r.80oraz
z19maja1941r.81—anikopiiwiadomościdoRochmanówdołączonejdolistuz21września1940r.82,jakidoJózkaFinkelsztejnadodanejdolistu
z14grudnia1940r.83
Niesposóbdziśjednoznacznieorzec,dlaczegoFinkelsztejnpostanowiłdokumentowaćprzebiegkorespondencjizrodziną.Wjakiejśmierze
zadecydowałpoprostuzawodowy,dziennikarskiodruch,alenapewnonietylko.Wtamtymczasienapisałprzecieżwielelistów,wtymdoosób
znacznych,outrwalonejpozycjiwprzedwojennymświeciekulturyżydowskiej,czasempolityki(częśćznichwspółpracowałaz„Hajntem”),wysyłał
takżewielepismurzędowych—pozawzmiankamiwinnychmiejscachniepozostałjednakponichżadenślad.Oczywiście,tosprawyrodzinybyłydla
Finkelsztejnanajważniejsze.Przezkalkęnapisałwielelistów(aleniewszystkie)doopiekunówRywkiicórekwWarszawie—dorodzinyRochmanów.
Mniejwięcejoddrugiegokwartału1941r.zachowywałponadtokopiepismwysłanychdoWarszawy,gdydotyczyłyoneżonyicórek—mowa
oszerokorozesłanychlistachzprośbąopomaganierodzinie84czylistachzprośbąoinformacjęnajejtemat.DlaczegojednakFinkelsztejnnie
kopiowałswoichlistówkierowanychdoinnychosóbznajbliższejrodziny,nawetgdypozostawałyonewścisłymkontakciezjegożonąicórkami
—dosiostryEstery,matkiczywreszciebrataJózka,którymieszkałzrodzinąwOtwockuiktórypóźnąwiosnąilatem1940r.gościłusiebiemiędzy
innymiRywkęFinkelsztejniAwiwę,byodpoczęłyinabrałysił?85Dlaczegoniepisałprzezkalkędotych,zktórymibyłmocnozwiązany,naprzykład
doswojejsiostryManiGerszonowicz,przebywającejwrazzmężemnaterenachokupacjisowieckiej,gdzieurodziładziecko?(Odpaździernika1940
dowybuchuwojnyniemiecko-sowieckiejwczerwcu1941r.Maniapozostawaławżywymkontakciezbratem,pisaładoniego:„Niemachwiliwdniu,
ażebymjaoTobieniemyślała.Niewiemdlaczego,alezaTobąnajwięcejtęsknię.KiedydostajęlistodCiebie,tozalewamsięłzami”86).Szukając
odpowiedzinatepytania,skazanijesteśmynadomysły.
Pierwszapowybuchuwojnywiadomość—jednozdaniowytelegramwysłanyprzezRywkędomężadoParyża—pochodzizpoczątkuwrześnia1939
r.WodpowiedzinaniąChaimFinkelsztejnmiałkilkakrotnietelegrafować,jakwspominałrokpóźniej—bezodzewu87.Wiadomo,żewpaździerniku
1939r.starałsiędowiedziećolosyrodziny,korzystajączpośrednictwaMiędzynarodowegoKomitetuCzerwonegoKrzyżawGenewie88.Jego
wiadomościzapewneniedocierałydożony.13grudnia1939r.RywkaFinkelsztejnpisaładoBukaresztunaręceLusgartenadoReissa,znajomego
rodziny:„ProszęPanabardzo,abymnieSz[anowny]Panpoinformował,gdzieobecniesięznajdujemójmążChaimFinkelsztejn.Jadotychczasżadnej
wiadomościodmojegomężaniemam[…]”89.WtymczasietakżeFinkelsztejnniewiedziałjeszcze,cosiędziejezjegorodziną.Zarazpoprzyjeździe
doNowegoJorku,26listopada1939r.zwróciłsiędoamerykańskiegokonsulatuwBerliniezprośbąopomocwustaleniu,gdziesąjegożona
icórki90.Napoczątkugrudnia1939r.depeszowałnaadresredakcjigazety„BialistokerSztern”wBiałymstokudoEfraimaKaganowskiego,dopytując
oinformacje91,podobnąwtreścidepeszęskierowałdokuzynaRywkiFinkelsztejnwPalestynie92.Wybóradresatówpodyktowanybyłprzede
wszystkimwzględamipraktycznymi—mieszkalinaterenachnieobjętychdziałaniamiwojennymi,azatemkontaktznimibyłpoprostumożliwy.
Wydajesięmałoprawdopodobne,byFinkelsztejnzakładał,żejegożonabędziesamodzielnieszukałamożliwościwyjazduzPolski.Zresztąipóźniej
wprzekonaniu,żelistywysyłanezkrajównieobjętychwojnąskuteczniejbędądochodzićdorodziny,Finkelsztejnkorzystałprzezpierwszemiesiące
1940r.zpośrednictwaSońkaKukiełki93,brataEsteryRochmanowej,któryw1939r.zostałinternowanywobozieIpolytarnócnaWęgrzech,skąd
poucieczcewróciłdoWarszawywczerwcu1940r.94Wtymsamymczasiekilkakrotniewykorzystałteżobecnośćswojegoredakcyjnegokolegi
MojżeszaMarkawTrieście.Zkoleiwpierwszejpołowie1941r.,jeszczeprzedwybuchemwojnyniemiecko-sowieckiej,wprzekazywaniu
korespondencjiFinkelsztejnówpośredniczyliprzezkrótkiokresManiaiGenekGerszonowiczowie.
ZerwanykontaktpomógłnawiązaćFinkelsztejnomNoachNachbusz.WiadomośćdlaRywkiodotarciujejmężadoAmerykiNachbuszprzesłał
naręceDawidaGuzika,dyrektorafinansowegobiuraJointuwWarszawie95,zktórymzetknąłsię—jakmożnaprzypuszczać—w1938r.wZbąszyniu,
gdzieobajzaangażowanibyliwniesieniepomocypolskimŻydomwydalonymzNiemiec96.WodpowiedzinatęinformacjęRywkaFinkelsztejnprosiła
Nachbusza,byprzekazałmężowi,„żeunaswszystkowporządkuiniejesteśmyabsolutnieuszkodzeni”iże„[o]czekujęjaknajprędzej
odpowiedzi”97.TegosamegodniadoChaimaFinkelsztejnanapisałyjegocórki.KartkapocztowaTusiiAwiwyz14grudnia1939r.otwieraregularną
wymianęlistówmiędzyChaimemFinkelsztejnemajegorodzinąwWarszawie.OstatninadesłanyzWarszawylist—napisanywspólnieprzezRywkę
icórki—nosidatę12listopada.OstatnizapewnelistodChaimaFinkelsztejna,którydotarłdorodzinywWarszawie,jestopatrzonydatą30listopada
1941r.Kolejnejegodwalisty—z7grudnia1941i27stycznia1942r.—wróciłydoNowegoJorkuokołopółrokupowysłaniu.Dokopertzałączono
ulotkęzinformacją:„Taprzesyłkawróciładonadawcy,ponieważbyłaadresowanadowrogiegopaństwalubpaństwaokupowanegoprzezwroga.
Wiadomościprywatneniedłuższeniż25słówmożnaprzesyłaćzapośrednictwemAmerykańskiegoCzerwonegoKrzyża.Informacjenatentemat
możnauzyskaćwnajbliższymbiurzeCzerwonegoKrzyża”98.Zwróconenadawcylistyzamykająprzedrukowanąwksiążcekorespondencję.
Odgrudnia1941r.kontaktzrodzinąurwałsięnazawsze.Wciągunastępnychlat,ażdozakończeniawojnyChaimFinkelsztejntylkorazotrzymał
odAdolfaBermanakrótkąinformacjęoswoichbliskich,pisałon,że„Awiwajestwbezpiecznymmiejscupodjegoopieką.[…]niemiałjednak
wiadomościożonieistarszejcórce,Tusi”99.
*
OpublikowanelistyprzechowywanesąwArchiwumŻydowskiegoInstytutuHistorycznegowWarszawiewzespoleSpuściznaChaimaFinkelsztejna,
oznaczonymsygnaturą346,dokądzostałyprzekazaneprzezrodzinęFinkelsztejnapojegośmierci.Wksiążce—zgodnieztytułem—zamieszczone
zostałytylkowiadomościwysłane(wzbiorachznajdujesiętakżerękopiśmienny,niedokończonyszkiclistuFinkelsztejnadorodziny,najpewniej
zprzełomu1940i1941r.,listyChaimaFinkelsztejnaz1i22czerwcaoraz21września1941r.—dwaostatniezadnotacją„niewysłałem”100,oliście
z1czerwcapisałFinkelsztejn:„Poprzeczytaniutwegodzisiejszegolistupostanowiłemniewysyłaćciwczorajszego,bobyłbardzosmutny
itęskny”101)inapisanejużpowybuchuwojny(wkolekcjizachowałsięlistRywkiFinkelsztejndomęża,jedynynapisanyprzezniąwjidysz,tuż
porozstaniuwsierpniu1939r.102).Wszystkielistywydrukowanezostaływcałości,wyjątekstanowikilkalistówzNowegoJorku,którychodpisjest
niekompletny,cozakażdymrazemzostałozaznaczoneprzypisem,orazlistRywkiFinkelsztejnijejcórekz12maja1940r.—wprzypadkuRywki
poprostuodpiswysłanegoinnądrogąlistuz8maja(zrezygnowałamwięczjegopowtórnegodruku103).Wstosownychprzypisachodnotowywałam
wszelkiekomentarzeiuwagi,którymiopatrzonebyływiadomości—czasempióraichnadawców,nierzadkotakżeosóbczytających.Informowałam
równieżonietypowymumiejscowieniuwypowiedzi(np.zbokustrony,wświetlemiędzywersami).Wglądworyginalnyzapisumożliwiająwłączone
doksiążkikopiekilkunastuwybranychkartpocztowychilistów.
AutoremlistówzNowegoJorkubyłChaimFinkelsztejn.Kilkarazyzaledwiewwysłanychprzezniegowiadomościachznalazłysiędopiskiosób
zjegonajbliższegowtamtymczasieotoczenia.ZazwyczajichadresatembyłaRywkaFinkelsztejn,choćzdarzyłosiętakże,żeskierowanebyłyone
doinnychludzi104.WszystkiezamieszczonewksiążcewiadomościFinkelsztejnnapisałnamaszynie.Zregułymiałyonestałąstrukturę.Listotwierał
nagłówekzdatą,czasemmiejscemnadania.Począwszyod14lutego1941r.,nagórzekażdejosobnejkartkilistuChaimumieszczałrównieżpełnedane
adresowe,najprawdopodobniejreagującwtensposóbnaapelpunktukontrolikorespondencjizagranicznej,dołączonydolistuzWarszawy
z18listopada1940r.105(dlazachowaniaczytelnościprzedrukowanychwksiążcewiadomościzrezygnowałamzzamieszczeniatychpowtarzającychsię
