ważnymukłademodniesieniajestszkołaisąsiedztwo,natomiastwadole-
scencji-gruparówieśnicza.Wfaziewczesnejdorosłościszczególnegozna-
czenianabierająprzyjaciele,partnerzyiwspółpracownicy,wśrodkowej
dorosłości-domipraca,awstarości-gatunekludzkiogółem29.
Wostatniej,wymienionejprzezE.H.Eriksonafaziewidocznesą
dwieantynomie-rozpaczorazintegracja.Tępierwsząmożnawiązaćze
świadomościąskończonościwłasnejegzystencji.Jednakintegracjamyśli
dotyczącychperspektywyśmiercidajejednostcenowemożliwościiinną
perspektywępostrzeganiaświata30.
E.H.Eriksonprzeczuwał,żenależywyróżnićdziewiątąfazężycia.Fazę
tęprzedstawiłaJ.M.Erikson-jejprzemyśleniastanowiąefektrozmów
zE.H.Eriksonemorazanalizyjegonotatek.Seniorzyznajdującysię
wósmejidziewiątejdekadzieswojejegzystencjiborykająsięztakimitrud-
nościamiżyciowymi,któresąnieporównywalnezproblemamidoświadcza-
nymiwpoprzednichetapachrozwojowych.ZdaniemJ.M.Eriksonwdzie-
wiątejfaziewystępujepogłębionaformakonfliktuintegralność-rozpacz.
Ponadtojednostkazmierzawniejdogerotranscendencji(oczymE.H.Erik-
sonniewspominał).Wostatnimetapieegzystencjiczłowiekmusiporadzić
sobiezkonfliktamipoprzednichokresów,nawracającymiwinnejpostaci.
B.Bugajskazgadzasięzwprowadzonymrozszerzeniem,podającrównież
własnąpropozycję.Jejzdaniemkryzysintegralność-rozpaczprzynależy
doostatniej-dziewiątej-fazyżycia.Natomiastkryzysósmegookresu
rozgrywasięmiędzyzaangażowaniemarezygnacjąidotyczyseniorówbę-
dącychwtakzwanymtrzecimwieku31.Wstarościwłaściwejzmniejszasię
repertuaraktywności,wzrastazależnośćodopiekunów,aświatdookoła
stanowiźródłonapięć,wzwiązkuztymnastępujerozwójduchowyosoby
starszej:
Powrótdonadziei.Wyraźnieodczuwalnajestwówczaspotrzebanadawa-
niasensuzdarzeniom.Wyodrębniasiępotrzebaposzukiwaniaładuwe-
wnętrznego,integracjiosobowości,samoświadomości,integracjizcałym
29Tamże.
30A.Fabiś,Rozwójduchowyjakoatrybutdojrzałościwstarości,„ExlibrisBiblio-
tekaGerontologiiSpołecznej-PolishSocialGerontologyJournal”2015,
nr1(9),s.12-13.
31B.Bugajska,Dziewiątafazawcyklużycia-propozycjarozszerzeniateoriipsycho-
społecznegorozwojuE.H.Eriksona,„ExlibrisBibliotekaGerontologiiSpołecz-
nej-PolishSocialGerontologyJournal”2015,nr1(9),s.23-29.
21