Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Przedmowa
Życieczłowiekatoczysięwświecieprzyrodyiświeciespołecznym.Obateświatytworząnaturalnąprzestrzeńjegoegzystencjiifunkcjonowania.Wświecienatury
człowiekjestjejelementem,wświeciespołecznymstajesięjednostkąnależącądogrupyiosobą.Człowiekjestistotąspołeczną–pisałE.Aronsonwswojejpowszechnie
jużznanejksiążce(1987).Tylkowśródludzimożerozwijaćswojeczłowieczeństwo.Wrazznimitworzykulturę,czylispecyficznyświatumów,konwencji,znaków,
symboli–rzeczywistośćponadmaterialnąpotrzebnąwszystkimikażdemuzosobna.Tawspółtworzonaprzezkażdego,nawettylkoprzezuczestnictwo,kulturajestsilnym
czynnikiemkształtującymistotęczłowieka–jego„ja”prywatne,osobiste,ijego„ja”społeczne.Wtakimujęciuczłowiekindywidualnyjestzawszewytworemswojej
kultury,tejcodziennejitejwysokiej.Wniejodnajdujemiejscedlasiebie,określaswojąprzynależność,odczuwawspólnotęzinnymi.Poznaje,jakieoczekiwaniamają
wobecniegociostatniijakieonmożemiećwobecotoczenia.Umiesięporozumiewaćzinnymi,atoznaczy,żeprzekazywaneprzeznichinformacje,emocjesądlaniego
przejrzystezarównowintencjach,jakiwtreściach.Tenrodzajkontaktówmiędzyludźmitokomunikacja.Jesttopewnastałośćwpostępowaniuwobecotoczenia
pomocnawrozumieniuotaczającegoświata.Jejzaistnienietworzyszansębudowaniawięzispołecznychiwspólnot,natomiastzaburzenie,ażdobraku,pozostawia
człowiekapozaobrębemgrupy,czynizniego„innego”,niezrozumiałego,anawet„obcego”.Wspólnotyniemożnabowiemnakazać,jejpodstawąsąwięziemocjonalne.
Komunikacja,awięcróżneformyporozumiewania,tojęzykijegokody.Języknależydotychczynników,któretworząpodstawękulturowąiwyznaczająjejramydla
grupyspołecznej.Inneważnedlaspoistościgrupyczynniki,takiejakhistoria,mitologia,podporządkowanesąkodomjęzykowym.Wjęzykugrupyprzechowywane
sądoświadczeniapokoleniowe,prawozwyczajoweistanowione.
Podstawoweformykomunikacjitokomunikacjawerbalnaipozawerbalna.Tadrugajestkodemnajbardziejspecyficznymdlagrupy.Trzebabyćwjejobrębie,aby
rozumiećto,coniewypowiedziane,abyznakiodczytywaćzgodniezintencjąnadawcy.Bynadawcaiodbiorcamoglisięwłaściwieporozumiewaćwtejwarstwie,powinni
sięznajdowaćwkręgutegosamegodoświadczeniaspołecznego.Komunikacjaopartajestnabezpośrednimkontakcie,anajważniejszajestjejfunkcjafatyczna.
Umiejętnościkomunikowaniawykształcająsięwtrakciewzajemnegopoznawania.Jeśliwpierwszych,podstawowychkręgachżyciaczłowieka(dziecka)komunikowanie
jestopartenabliskości,akomunikatymającharakterpodtrzymujący,bezpiecznierozwijasięnaturalnypotencjałczłowieka.Imwyższasiłapozytywnychuczućtemu
towarzyszy,tymodważniejszejestrozszerzaniepolakomunikacji,awięcwzbogacaniejęzykabiernego,czynnego.Wnaturalnysposóbporozumiewaniewiążesięteż
zmowąsłownąizmowąciała,zarównotąniekontrolowaną,jakicharakterystycznądlakulturyczysubkultury.
Każdeśrodowiskoludzkietworzyswoiste,niepowtarzalnemałeświatypierwszychznaczeńidysponujewłasnymisposobamiichprzekazu.Należądonichmimika,
pantomimika,gesty,wokaliza.Zapomocąpowstałychzichwykorzystaniemobrazówuczysięczłowiekujawniaćiodczytywaćekspresjęswoichicudzychstanów.
Powtarzalnośćpewnychzachowańirytualizacjażycia,zwłaszczacodziennego,odgrywająniebagatelnąrolęwbudowaniupoczuciabezpieczeństwa,atymsamym
wzaspokajaniupotrzebywyrażaniasiebiewsytuacjach,wekspresjachprzeżywanychzdarzeń.Okresemkorzystnymdlarozwojuczłowiekajestdzieciństwo.Jednostka
doświadczawówczaswzajemnejakceptacji,miłościizaufaniawrodzinieibliskiejgrupie.Takaatmosferawzrastaniasprawia,żekodypozawerbalneprzyswajanesąjako
naturalne,właściwe,adopełnieniainformacjamisłownymi,jakowyższaforma,utrwalająje.Kodytegotypunazywasiękodamiograniczonymi.Upraszczająone
ekspresjęcechwspólnotowych,dającwyraźnysygnałprzynależnościdowspólnoty.Wrodzinienapoziomiebezpośrednichrozmówniemaproblemubrakuwzajemnego
zrozumienia.Dlategowkontaktachosobowychkomunikacjaniewerbalna,towarzyszącazwyklesłownej,przekazywanajestprzedewszystkimprzezkodyprezentujące.
Określasięwnichzasadniczoosobanadającakomunikat,atylkowpewnejmierzeosobaodbierająca.Komunikatyosadzonesąwkonkretnejsytuacjii–jakwskazują
obserwatorzytegozjawiska–kodytepełniądwiezasadniczefunkcje.Jednąjestprzekazywanieindeksującychinformacjiorozmówcyisytuacji,wjakiejsięznajduje
(główniedotyczącychjegopostawiemocjonalnychstanów),drugą–kierowanieinterakcjami.Zczasemczłowieknabieracorazwiększejsprawnościwodczytywaniu
znaczeniaprzypisanegoznakompozawerbalnymwsytuacjikomunikacji.
Zachowaniemłodychludziwskazuje,żewewspomaganiurozwojuspołecznegodzieciimłodzieżyzbytmałąwagęprzykładasiędokonwencji.Ichznajomośćułatwia
przewidywaniezachowańrozmówcyczyteżwspółuczestnikasytuacjiorazodczytywanieintencjiprzekazanejinformacji,ułatwiawięcdekodowaniekomunikatu.
Poznawaniekonwencjijakokomunikatu(niezawszewerbalnego,nawetrzadko)pozwalawchodzićwkulturęspołecznąbliższychidalszychkręgówspołecznych,daje
możliwośćzachowywaniaswojejindywidualnościiodrębności,alewgranicachakceptowanychprzezgrupę.Przykłademtakichkomunikatówopartychnaznajomości
konwencjisązachowaniamłodzieżyzwiązaneztańcem,muzyką.Przyjmująckonwencjeobowiązującewdanejgrupie,młodyczłowiekdefiniujeprzynależnośćdoniej.
Wjakimśobszarzeestetykimożetobyćsposóbnasamoidentyfikację.Tumożnaskupićuwagęnasferzekulturyartystycznej,gdziedziełosztukijestkomunikatem
wartości,idei,stanuuczuć.Zrozumienieprzesłaniazwyklewymagaznajomościkonwencji(wtymwypadkunurtuwsztuce,styluartystyitp.).Niemożnajednakpominąć
dziełtrafiającychwewrażliwośćodbiorcynieprzygotowywanegoprzezedukację.
Człowiekwswymrozwojuspołecznymwychodzipozapodstawowekręgi,gdziewystarczałymukodyograniczone(werbalneiniewerbalne).Stającsięczłonkiem
różnychgrupspołecznychoszerszymniżlokalnyzasięgu,odczuwapotrzebęrozbudowyswoichkompetencjikomunikacyjnych.Naśladownictwoinnych,odwoływaniesię
dowzorówzachowańosobowychirozwiązywaniesytuacjispołecznychprzezodnoszenieichdosposobówznanychstająsięniewystarczające.Myśliiuczuciazwiązane
zfunkcjonowaniemwzróżnicowanychśrodowiskachspołecznychpotrzebujązewnętrznychformujawnianiapozaprosteformułowanieinformacji.Stająsięnimiumowne
komunikatyowyższympoziomieogólności,wjakimśsensieteżspecyficznedlaodmiennychgrup.Sątoznakiisymbole.Odnosząsięonedoposzczególnychelementów
kultury;rodzajpowiązańnadajecharakterkulturze.Imszerszyjestzasięgrozumieniaiposługiwaniasięznakamiisymbolami,tymdoszerszejpłaszczyznywspólnotowej
sięodnosi.Znakiisymboletworząpłaszczyznękodówrozwiniętych.Poznawanieichumożliwiaczłowiekowibycieczłonkiemwieluwspólnot,rozumieniewieluopcji
światopoglądowych,etycznychiwynikającychznichorientacjiżyciowych.Kompetencjakomunikacyjna–pozwalającanaporuszaniesięnietylkonapłaszczyźnie
kontaktówinterpersonalnychwkręgachpodstawowych,aletakżenapoziomachmakrogrupspołecznych–dajeczłowiekowimożliwośćautentycznego,podmiotowego
kierowaniaswoimżyciem.Znajomośćznaków,ichsystemów,wartościukrytychwsymbolachumożliwiaodczytywaniehierarchiiwartości,kierunkurozwojugrupy
irefleksjiprzywyborzegrupyprzynależności.
Stopniowedojrzewanieumysłoweispołecznepozwalanaodkrywaniegłębszychznaczeń,czyliistotymyśliczyzdarzeniasygnalizowanegokomunikatemwizualnym,
fonicznym.Możenimbyćsymbol,awięc–jaktookreślaJ.Fiske(2008,s.108)–obiekt,któryprzezkonwencjęiużycienabieranowegoznaczeniaioznaczacośinnego
niżonsam.Rozumieniesymboluiwiązanieznimokreślonychemocjijestselektywnymtworzeniemwspólnot,przedewszystkimkulturowych.Napoziomiesymboli
werbalizacjaoczekiwanychzachowańniejestjużtakkonieczna,bowobserwacjijestwyraźnieograniczona.Granicązróżnicowanychzachowańjestwyrazakceptacjiczy
afirmacjiwartości.Dlategosymbolmożebyćprzyjętywsystemrozumianychpojęćdopierowmomenciepoznaniaiakceptacjiwartości.Niemożebyćwłączonyprzez
obserwację,możejednakprzezidentyfikacjęzgrupąbyćodczuwanyintuicyjniejakoznaczący.
Tenzakreskomunikacji,opartygłównienapojęciach,awięctworachabstrakcyjnych,wspomaganyjestistotnieedukacją.Uwzględniającsposóbmyślenia
iprzeżywaniadzieci,włączającasięwsposóbmyśleniaedukacjawprowadzadozakresuichpojęćznakiważnepozaichdotychczasowymiobszaramiżycia.Poznająnp.
nazwykrajów,miast.Choćzregułymająjeszczekłopotyztrafnymdekodowaniemkomunikatu,dowiadująsię,żesąnazwy,którychniemożnaprzypisaćjednejrzeczy
czysytuacji.Jestwięctoswoisteprzejściemiędzyrozumieniemznakówikonicznych,łatwiejszychdodekodowania,aprzygotowaniemdoprzyjęciasymbolu.Ważnejest
przytym,bysymbolebyłypoznawanezpozytywnymnastawieniemwjednoznacznymobrazie,wewmiaręzrozumiałymkontekście.Teelementykulturowe,będące
zarazemkomunikatami,wszerszejpłaszczyźniespołecznejnależądokodówsymbolicznych.Nazywasięjezregułykodamiarbitralnymi.Majązdefiniowane,ograniczone
paradygmatyskładającesięzelementówznaczonych.Wiązanesązzachowaniamiprzyjętymiwkonwencji.Mającharakterkodówzamkniętych,statycznych.Wszystko,
czegowymagająodużytkowników,toichznajomość.Dlategobywa,żewokreślonychgrupachspołecznychbardziejznanesąkodysymbolicznedladużejwspólnoty,np.
kraju,państwa,niżznaczeniekomunikatówinnychgruppozaswojązograniczonymkodemkulturowym.
Współczesnemuczłowiekowiznajomośćkodówograniczonych,zarównoprezentacyjnych,jakirozszerzonych,wtymarbitralnych,jestniezbędnaconajmniejzdwóch
powodów.Znajomośćpierwszychdajemupoczuciebezpieczeństwa,przynależnościijestbaząbudowaniatożsamościpodstawowej.Znajomośćdrugichjestwarunkiem
emancypacjispołecznej,tworzyświadomośćwłasnegojawwymiarzeosobistymispołecznym.
Jeślizjawiskoistniejejakooczywistość,niewykazujezaburzeńaniwidocznychzmian,zainteresowanienimbadaczyjestnikłelubżadne.Jeślijednakzaczynasięono
różnicowaćwewnętrznie,rozwijać,skupianasobieuwagęibadaczy,iosóbwnieuwikłanych.Takprzezlatarozwijałysiębadanianadzjawiskiemkomunikacji.
Czynnikamitegorozwojubyłyprzedewszystkimznaczącepostępywmedycynie,psychologiiklinicznej,rozwojowej,atakżefilozofiiczłowieka.Osobaludzka
(określeniestosowanewfilozofiipersonalistycznej)stałasięnajważniejszawpodejmowanychprzeztenaukibadaniach.Każdaznich,wykorzystującwłasnydorobek
badawczy,poszukujesposobówpomocywporozumiewaniusięmiędzyludźmiitworzywtymzakresierozwiązania.Naukimedyczneispecjalistycznetechnologie
poprawiajązmysłyczłowieka,bezwątpieniaotwierającmunoweświatyprzeżyćestetycznychinadestetycznych.Nowetechnologieinformatycznepokonująbariery
przestrzeniwkomunikowaniusięprzedstawicieliróżnychkultur,którychłączyoczekiwanieotwarciasięświatadlawszystkichludzidobrejwoli.Kategorie„swoich”,
„obcych”zostająwsferzetychkontaktówzanegowane,tworzonewspólnotymająpłaszczyznywspólnychwartości.Tennurtrozwojukomunikacjiłamiebariery
mentalnościowe,osłabiapostawyksenofobicznenawettych,którzywprostztychtechnikniekorzystają.Światmediówitechnikinformatycznychwykorzystywanych
indywidualnietworzyteżnowemożliwościdlatych,którymdeficytyzmysłówmocnoograniczaływstępwszerokiekręgikulturowewspółczesnegoświata.Nauki
humanistycznebudująsposobypozawerbalnegokontaktumiędzyosobamiigrupami.Burząlubobniżająbarierymiędzytymi,którzymająszansenawieleform
komunikacji,atymi,którymporozumiewaniesięprzysparzaznaczniewięcejtrudności.
prof.zw.drhab.KrystynaFerenz
