Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
CzęśćI
Komunikacja–diagnoza,możliwościjęzykoweikomunikacyjne
JoannaGładyszewska-Cylulko
InstytutPedagogiki
UniwersytetWrocławski
Psychologiczneaspektyjęzykaimowy
Mowajestjednymzprocesówpoznawczychwywierającychwielkiwpływnafunkcjonowanieczłowieka.Procesytewzajemnienasiebieoddziałująiwzajemniesię
przekształcają.Mowajestponadtościślezwiązanazdziałaniem.Rozwójpoznawczyczłowiekadokonujesięwtensposób,żewiększośćczynnościpoznawczychulega
stopniowejinterioryzacji,czylipoczątkowoujawniająsięonewzachowaniu,adopieropotemzaczynająsięuwewnętrzniać(Nęcka,Orzechowski,Szymura,2006).
Podobniedziejesięzmową.Najpierwdzieckoużywagłośnejmowy,nietylkodokomunikacji,aletakżedopoznawania,niejakoogarnięciaświata,anastępniestopniowo
zastępujejąmowąwewnętrzną.Niezależnieodetapużyciaczłowiekamowajestniezwykleistotnadlajegorozwojupoznawczego,społecznego,emocjonalnego.
Zagadnieniamimowyijęzykazajmujewielenauk–językoznawstwo,filozofia,antropologia,socjologia,kognitywistyka.Sąonetakżejednymizważniejszych
zagadnieńwpsychologii,azwłaszczajejsubdyscyplinach–psychologiipoznawczej,neuropsychologii,psycholingwistyce.Językrozumianyjestprzezpsychologówjako
systemkodowaniaznaczeńzapomocąsymboli(dźwiękówmowylubznakówpisma).Liczbatychsymbolijestskończona,adokonywanenanichoperacjepodlegają
regułomwłaściwymdlakażdegojęzykanaturalnegolubsztucznego.Mowazaśtoużywaniejęzykawdwóchgłównychcelach–przekazywaniaznaczeńorazwpływania
nazachowanie(własnelubcudze).Jestonatakżetraktowanajakoimmanentnazdolnośćgatunkuludzkiegodoprzekazywaniaiodbieraniakomunikatówjęzykowych
zapomocąznakówwokalnychlubpisma(Nęcka,Orzechowski,Szymura,2006).Językjestsystememzłożonymnietylkozewzględunaliczbęsłówwnimwystępujących
(każdyczłowiekznakilkatysięcysłów,aczłowiekwykształconynawetstotysięcy),aletakżeprzezróżnorodnośćpowiązańmiędzynimi(występująwnimhomonimy,
wyrazybliskoznaczneitd.),złożonośćregułgramatycznych(iwyjątkówodtychreguł).Jestontakżesystememniezwykledynamicznym–nieustannejewolucjipodlegają
wnimznaczeniesłów,ichzabarwienieemocjonalne,anawetregułygramatyczne.Językmusiniejakonadążaćzazmianamipolitycznymi,społecznymi,kulturowymi,
zmieniaćsięzewzględunapostępującyproceseufemizacjiipoprawnościpolitycznej(Nęcka,Orzechowski,Szymura,2006).
Komunikatywno-społecznaorazreprezentatywno-poznawcza
funkcjamowy
Jednązdwóchgłównychfunkcjimowyjestfunkcjakomunikatywna.Językstanowimediumsłużącedoporozumiewaniasię,którejestczynnościąprzedewszystkim
werbalną,wspomaganądziałaniaminiewerbalnymi(np.mimiką,gestykulacją)lubparawerbalnymi(np.tonemgłosu,intonacją).Wśródspołecznychfunkcjimowymożna
wyróżnićfunkcjęinformacyjną,ekspresywną,impresywnąiregulacyjną.Dziękifunkcjiinformacyjnejmożliwejestprzekazywanieinformacjiodnadawcydoodbiorcy.
FerdinanddeSaussurepodpojęciemmowyrozumiesumędwóchzjawisk:języka(langue)imówienia(parole).Mówieniejestzatemdynamicznymprocesemużytkowania
języka.Jeślibypostawićanalogięmiędzytympojęciemagrąwszachy,tojęzykbyłbywtymprzypadkuzbioremzasadgry,amówienie–rozgrywkąszachową
(Przetacznik-Gierowska,Makiełło-Jarża,1989).Informacjemogąbyćwprawdzieprzekazywanetakżepozajęzykowo(np.przezgesty,mimikę,pantomimikę,mowę
pisaną),alejesttosposóbniewystarczającydopełnejkomunikacjimiędzyludźmi.Głównymsposobemporozumiewaniasięjestmowaustna.
Rozważającfunkcjemowy,niemożnapominąćfunkcjiekspresywnej,którejśrodkamiwyrazusątreścisłów,intonacja,melodiazdania,pauzymiędzywyrazami
iczęściamizdań.Łączysięzniąfunkcjaimpresywna,czylioddziaływaniezapomocąmowynasłuchaczawceluwywołaniazmianwjegozachowaniulubzainicjowania
pożądanegozachowania.Mowamożeteżstanowićmechanizmregulacyjny,nadrzędnywobecinnychczynności–ruchowych,czyumysłowych.Wówczaswystępujeona
wformiemowywewnętrznejjakopomocwykorzystywanaprzyplanowaniudziałańiprzewidywaniurezultatówwłasnegodziałania(Przetacznik-Gierowska,Makiełło-
Jarża,1989).
JeanPiagetopisujeczterykategoriemowyuspołecznionej.Sąto:
–informowanieprzystosowane,
–krytykowanie,
–rozkazy,prośby,groźby,
–pytaniaiodpowiedzi.
Dziękiinformowaniuprzystosowanemudzieckomożesiędzielićmyślamizinnymi,informowaćichoczymś,bywpłynąćnaichpostępowaniebądźteżabywywiązała
siędyskusja,awkonsekwencjimogłodojśćtakżedowspólnegodziałania.Odmonologowaniazbiorowegoróżnijeto,żedzieckostajenastanowiskuswegorozmówcy,
atenniemożebyćzastąpionynikiminnym.Wmonologowaniuzbiorowymnatomiastnieważnejest,czyrozmówcarozumiedziecko,anawetczywogólegosłucha.
Monologowanietakiejestuważanezajedenzrodzajówmowyegocentrycznej.Wkategoriikrytykowaniadzieckowypowiadauwagi,nierazbardzoemocjonalne,oczyimś
zachowaniuczypracyiodnosijedokonkretnychosób.Wartozaznaczyć,żełatwomożedojśćdoprzekroczeniagranicymiędzyinformowaniemprzystosowanym
akrytykowaniem,adokładnerozpoznanie,zktórąkategoriąmowyuspołecznionejmamydoczynienia,jestmożliweprzezzrozumieniekontekstu.Celemrozkazów,
próśb,gróźbjestbezpośrednieoddziaływanienadrugiegoczłowieka.Społecznycharaktermająteżpytania,którychcelemjestnietylkouzyskanieodpowiedzi,aletakże
nawiązaniekontaktuzdrugimczłowiekiem(Piaget,2005,s.37–38).
J.Piagetuważa,żeopróczmowyspołecznejwystępujejeszczetzw.mowaegocentryczna.Jestonacharakterystycznadladzieciwwiekudo8.rokużycia,potem
stopniowozanika.Dzieckoposługującesięniąpopierwszemówitylkoosobie,apodrugieniestarasięzająćstanowiskasłuchacza.Wśródrodzajówmowy
egocentrycznejmożnawyróżnić:
–echolalie,
–monologowanie,
–monologowaniezbiorowe.
PierwszyzwymienionychrodzajówmowyegocentrycznejJ.Piagettraktujejakopozostałośćgaworzenianiemowląt.Dzieckomówidlasamejprzyjemnościmówienia,
niedbającnietylkooto,czyktośjesłyszy,aletakżeoto,czywypowiadanesłowamająjakiśsens.Choćniektórzyautorzydoszukująsięwecholaliachnaśladownictwa,
będącegodziałaniemspołecznym,J.Piagettwierdzi,żeruchyizachowania,któredzieckonaśladuje,nieinteresujągowsensiespołecznym–niemająnacelu
przystosowaniadokogokolwiekpozanim.Sąodbieraneprzezdzieckojakowytwórwłasnegodziałania,własny„pomysł”.Przyjemnośćsprawiatylkopowtarzanie
dźwięków,niemażadnegoukrytegocelutakiejaktywności.Stosującdrugirodzajmowyegocentrycznej,dzieckoniezwracasiędonikogo,alemówisamodosiebie.
Mowaniesłużywtymwypadkudoprzekazywaniakomuśswychmyśli,aletowarzyszydziałaniu,wzmacniajelubzastępuje.Taodmianamowyegocentrycznejwraz
zwiekiemdzieckaijegorozwojemzanika.Wtrzecimrodzajumowyegocentrycznejobecnośćinnejosobyjestbodźcemdomówienia,aledladzieckaniejestważne,czy
jestrozumiane.Niesposóbjednakniezauważyć,żeobecnośćinnychosóbmożewywoływaćipodtrzymywaćmonolog.Dzieckusprawiaprzyjemnośćmówienie
wobecnościinnychosóbiprzyciąganieichuwagi.Jesttozatemnajbardziejspołecznazewszystkichodmianmowyegocentrycznej.Możeonaprzetrwaćtakże
uniedojrzałychemocjonalniedorosłychosób(Piaget,2005).
Różnicawmowiedzieckaiosobydorosłejzasadzasię,wedługJ.Piageta,najejuspołecznieniu.Dorosły,nawetgdypozorniemówitylkodosiebie,anawetgdy
stosujemowęwewnętrzną,maprzedsobąobrazswoichwspółpracownikówlubkrytyków,którynieopuszczagopodczasrozmyślańiwytwarzanieustannądyskusję
myślową.Dzieckonatomiast,nawetjeślipozorniewyglądanabardziejuspołecznionepodwzględemmowy,tomówisamodosiebie,nieinteresujegoinnypunkt
widzenia,wygłaszatwierdzenia,leczniedbaoichuzasadnienie.Najbardziejzwięźlemożnapowiedzieć,żedzieckomyśliimówiegocentrycznie,nawetgdyjest
wtowarzystwie;człowiekdorosłymyślispołecznie,nawetgdyjestsam(Piaget,2005).
Choćmogłobysięwydawać,żefunkcjakomunikacyjnamowyjestnajbardziejoczywistąfunkcjąjęzyka,wieluwspółczesnychteoretykówtraktujefunkcję
reprezentatywnąjakowarunekwstępnyrozwojukomunikacjizapomocąjęzyka.Umysłludzkimusidojrzećistaćsięorganemkomputacyjnym,zdolnymdorealizacji
regułgramatycznych,abymogłybyćrealizowaneobiefunkcje(Kurcz,2000).Napodstawiewielubadańnadistotąiformąreprezentacjiumysłowychmożnapowiedzieć,
żeumysłreprezentujerzeczywistośćnaconajmniejdwasposoby–werbalnyiobrazowy.Oileobrazowysposóbpozwalaszybciejiłatwiejzapamiętaćbodźce,otyle
„[...]wjęzykusłówietykietwerbalnychmożnazakodowaćznacznieszerszespectrumbodźców”(Nęcka,Orzechowski,Szymura,2006,s.86).Mowawspomagaprocesy
przetwarzaniainformacji(przedewszystkimmyśleniepojęciowe),ułatwiakontrolępoznawcząisamokontrolęemocjonalną(Nęcka,Orzechowski,Szymura,2006).
Myślenieimowa,choćgenetycznieniezależne,łącząsięzesobą.Stosunekmiędzynimipodczascałegorozwojufilogenetycznegoniejestczymśstałym.Niemowlęta
idzieciponiżej2.rokużyciaznajdująsięwprzedintelektualnymstadiumrozwojumowy.Krzyk,gaworzenie,pierwszesłowaniemająwielewspólnegozrozwojem
myślenia.Mowadzieckawtymczasiemaprzedewszystkimformęemocjonalnegozachowaniasię,jakrównieżfunkcjęspołeczną.Dopierow2.rokużycialinierozwoju
myśleniaimowyzaczynająsiępokrywaćikrzyżować.Rośniewtedyaktywnośćpoznawczadziecka,jednocześniezwiększasiętakżejegoaktywnośćwerbalnaiwzbogaca
