Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
schizogennaatmosferawrodzinie(zwłaszczabrakafektywnychwięzidzieckazmatką)
alboteżdoświadczeniatraumatycznewdzieciństwie.Modelowymprzykłademnekrofilii
jestdlaFrommaosobowośćHitlera,którejtoanaliziewAnatomiiludzkiejdestrukcyjności
poświęcawielemiejsca.Hitlerkochałzniszczeniedlasamegozniszczenia.Rozmiarów
destrukcji,którąuruchomił,niedasięwyjaśnićnawetkoniecznościamitotalnejwojny
iracjąstanu.
Takwięcwydawaćbysięmogło,żeFrommswymieksploracjamiludzkiej
destrukcyjnościzadajenieodwołalnycioswłasnymnajwiększymmarzeniom.Zanaliztych
–jakwidzieliśmy–nieodparciewynikato,żecharakterystycznadlacałegoświata
zwierzęcegoagresjaobronnacechujezachowanialudzkiewstopniunieporównanie
większymniżpozostałezwierzęta(zjawiskotzw.superagresji).Wynikarównież,
żecharakterologicznieuwarunkowana„złośliwa”agresjacechujewyłączniegatunek
ludzki.
Jednakskrajniepesymistycznewnioskibyłyby–moimzdaniem–tyleż
powierzchowne,conieprawdziwe.Dlaczego?Powodówjestkilka,aleprzynajmniejtrzy
znichzasługująnaszczególnepodkreślenie:
1)PracowiciezbieraneprzezFrommamateriałydostarczaneprzezprzedstawicieli
różnychdyscyplinszczegółowychwszechstronniepotwierdzają–jegozdaniem–tezę
oogromnychróżnicachdestrukcyjnościprzejawianychwposzczególnych
społeczeństwach.
Powinnotokierowaćuwagęwstronęorganizacjisystemówspołecznych,ich
charakterystycznychcechidominującychsystemówwartości.
2)Frommwswoichanalizachzłośliwej,typowoludzkiejagresjiakcentowałfakt,
iżcharakterjestzawszeproduktemprocesówsocjalizacji,awięcnajszerzejrozumianych
oddziaływańśrodowiskowych.Dodaćnależy,iżautorAnatomiiludzkiejdestrukcyjności
nigdyniekwestionowałznaczeniatzw.czynnikówkonstytucjonalnychdlakształtowania
sięosobowości,aletraktowałjegłówniejakopredyspozycje(alboteżogólneramy)dla
ekspozycjiczynnikównaturyspołecznej30.
Równieżwtymwypadkuuwagaanalitykapowinnasiękoncentrowaćnaczynnikach
społecznych(m.in.organizacjirodziny)formującychcharakterjednostki.
3)Irzeczywiściewróżnychfragmentach–choćstosunkowopowściągliwiejak
naautoraZdrowegospołeczeństwaiMiećczybyć?–pojawiasiępytaniedotyczące
warunkówspołecznych,wktórychagresjaludzkabędziemaksymalnie
ograniczana31.Odpowiedź,którejudzielaFromm,idziepraktyczniewidentycznym
kierunkujakwprzywołanychpowyżejjegowizjonerskichpracach.Ludzką
destrukcyjnośćradykalnieograniczyłabywięcorganizacjasystemuspołecznego
ukierunkowananawłaściwezaspokajanieludzkichpotrzebmiłości,twórczości,
sensownejpracy.Potrzebnesąwięcradykalnereformyspołeczne.Kiedyżadnajednostka
igrupaspołecznaniebędąsięczułyzagrożone,gdyzlikwidowanyzostaniewyzysk
iponiżaniegodnościosobyludzkiej,agresjaprzestaniebyćproblememspołecznym,choć
nigdyzpewnościącałkiemniezaniknie.Frommzdajesobiesprawęzutopijności
swojegopojmowanegomaksymalistycznieprogramu.Aleprzecieżzawszeistniejąstopnie
realizacjiideału,istniejezawsze„lepiej”i„gorzej”.
Izważywszynarzetelnąnaukowo,wszechstronnąanalizęwarunkówujawnianiasię
iograniczanialudzkiejdestrukcyjności,prezentowanapracamożesłużyćzgodnie
