Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
'1.1.Ekonomiainstytucjonalnaijejewolucja
.
Ekonomiainstytucjonalna,aszerzejteoriainstytucjonalna[1],stanowidobreramydlaanalizyroliprzedsiębiorczości
wgospodarce[2].Głównenurtyekonomiiwywodzącesięzekonomiineoklasycznejpoświęcająprzedsiębiorczości(jeśliwogóle
jąuwzględniają)niewielemiejsca.Równieżkeynesizmineokeynesizmnietraktowałprzedsiębiorczościjakobardzoistotnejkategorii
ekonomicznejijakoważnegoelementużyciagospodarczego.Natomiastprzedstawicieleinstytucjonalizmu,poczynając
odVeblena[3],zwracaliuwagęnaprzedsiębiorczośćipostaćprzedsiębiorcy,choćoczywiścieprzypisywaliimrozmaiteroleiwagi.Jednak
dopierowostatnimćwierćwieczuXXstulecialiczbapracteoretycznychibadańłączącychprzedsiębiorczośćiinstytucjewkontekścieżycia
gospodarczegogwałtowniewzrosła[4].Dlaczegowłaśnieekonomiainstytucjonalna„przygarnęła”przedsiębiorczośćistworzyłaramy,
wktórychanalizaprzedsiębiorczościstałasięgłębszaiszersza?Abytozrozumieć,trzeba,choćbypokrótce,prześledzićrozwójekonomii
instytucjonalnej,rozumienieinstytucji,związekpomiędzyinstytucjamiarozwojemgospodarczym,przedsiębiorczościąarozwojemoraz
przedsiębiorczościąainstytucjami.
MarekRatajczakpodkreślał,żenależyodróżnić„szerokorozumianerozważanianatematróżnychinstytucjiiichroliwżyciu
ekonomicznymodekonomiiinstytucjonalnej
sensustricto
”[5].Tepierwszeprowadzonowłaściwieniemal„odzawsze”,alenieprzybierały
onepostacizintegrowanejwewnętrznieteorii.Natomiastekonomiainstytucjonalnazrodziłasięniewieleponad100lattemu.
Zakresekonomiiinstytucjonalnejnigdyniebyłprecyzyjnyipodlegałewolucji.Jejpoczątki(koniecXIXwiekuiprzedewszystkimpoczątek
XXwieku)sązwiązaneznazwiskamiThorsteinaVeblena,JohnaR.Commonsa,WesleyaC.Mitchella[6].OkrespóźniejszytoClarence
E.Ayres,JosephA.Schumpeter,GunnarMyrdal,JohnKennethGalbraith,zaliczanidoneoinstytucjonalistów,aleczasem(zwłaszczatrzej
ostatni)traktowanijakotzw.quasi-instytucjonaliści[7].Wkilkuostatnichdekadachmożnazaobserwowaćróżnorodnepodejściadoanaliz
instytucjonalnych,wykorzystującerozmaitemetody.Obokkontynuacjineoinstytucjonalizmu(dotegonurtumożna,naszymzdaniem,
zaliczyćm.in.DaniRodrikaiDaronaAcemoğlu)[8]rozwinęłasię„nowaekonomiainstytucjonalna”(m.in.czwórkanoblistówRonaldCoase,
DouglassNorth,OliverE.Williamson,ElinorOstrom).Tenpierwszynurtnawiązujewyraźniedopionierów,głównieVeblena;podczasgdy
tendruginiedystansujesięwyraźnieodekonomiiortodoksyjnej(neoklasycznej)ijeżelijużdoszukiwaćsięjegozwiązkówze„starym”
instytucjonalizmem,toraczejmożnajedostrzeczdorobkiemCommonsa[9].
Ekonomiainstytucjonalnazrodziłasięwopozycjidoekonomiiklasycznejineoklasycznej.ThorsteinVebleniWesleyC.Mitchellbylinie
tylkokrytykamiówczesnegokapitalizmu,rynkujakojedynegoregulatoragospodarki,dynamicznierozwijającejsięsfery
spekulacyjnej[10],postawspołecznychtypowychdlanowejklasypróżniaczej[11],lecztakżedominującejteoriiekonomii.Głównecechy
podejściainstytucjonalnego,różniącejeodekonomiineoklasycznej,to[12]:
1.Podkreślanieszczególnejroliwładzy.
2.Sceptycyzmwodniesieniudoistniejącychinstytucji.
3.Akceptacjaideidychotomiidziałań(użytecznychibezużytecznych).
4.Podejścieewolucyjnedozjawiskspołecznych.
5.Holizm.
6.Instrumentalizm.
Zpunktuwidzenianiniejszejksiążkiwartozwłaszczapodkreślićtrzeciącechę.Veblenbardzowyraźniestawiałgranicępomiędzy
działalnością,którejcelembyłzysk(
business
),adziałalnością,którejcelembyłaprodukcja(
industry
)[13].Zderzałzesobą„działania
finansowe”(
pecuniaryemployments
)i„działaniaprzemysłowe”(
industrialemployments
);„przedsięwzięciaekonomiczne”(
business
enterprise
)i„procesmaszynowy”(
machineprocess
);„możliwościsprzedaży”(
vendibility
)i„waloryusługowe”
(
serviceability
);zawłaszczaniedóbr(
acquisition
)iprodukcjęfizyczną[14].
Tylkodrugielementzkażdejzparuważałzaużyteczny.Pierwszebyłydlaniegozdecydowaniebezużyteczne.Używającwspółczesnej
terminologii,moglibyśmyokreślićjeodpowiedniojakoprzedsiębiorczośćproduktywnąorazprzedsiębiorczośćnieproduktywną(bądź
destruktywną).
Businessenterprise
zajmowałosię,wedługniego,zarabianiempieniędzy,niewytwarzającprzytymniczegonowego,
awręczszkodziło,ograniczającprodukcję.Krytykowałwszelkiemanipulacje,ograniczeniaiinnenieproduktywnedziałania,które
podejmował
business
wceluosiągnięciadochodu.Obejmowałyonem.in.fuzje,kontrolowaniefirmpoprzezholdingi,innepraktyki
monopolistyczne,manipulacjefinansowe,nierzetelnośćwhandlu,konkurencjęzapomocąreklamyitp.Towtejsferzemieścilisię
przedsiębiorcy,podczasgdylideramiprodukcjibyliinżynierowie,którzy,zdaniemVeblena,powinnikierowaćcałągospodarką.
RównieżMitchellbardzopodobniedefiniowałkonfliktpomiędzywytwarzaniemdóbr(
makinggoods
)a„robieniem”pieniędzy(
making
money
),podkreślając,żejesttowistociekonfliktpomiędzywspólnym(
common
)interesem,którymjestwysokaistabilnaprodukcja,
aindywidualnyminteresem,którymjestzarabianiepieniędzy[15].Veblenpesymistyczniezauważał,żewspółczesnemuinstytucjesłużą
raczejinteresomindywidualnymniżwspólnym(społecznym).Wyrazemtegobyłam.in.takostropiętnowanaprzezniegow
Teoriiklasy
próżniaczej
ostentacyjna(
conspicuous
)konsumpcja.Poprzezanalizęinstytucji(rozumianychjakoogólnieakceptowanenormymyślenia
izachowań)starałsięwyjaśniaćrównieżtakiekwestie,jak:finansowaniekorporacji,kontrolafirm,strategieosiąganiazysków,
kształtowaniesięklasymenedżerów,atakżecyklekoniunkturalne.TrochępodobniejakMarksuważał,żezmianyinstytucjonalnenie
nadążają(sąopóźnione)zazmianamitechnologicznymi.Cowięcej,istniejąceinstytucjecharakteryzująsię,wedługniego,inercją,
aponadtostojąnastrażyinteresówgrupspołecznychmającychuprzywilejowanepozycje.Wkapitalizmietoczysięwalkaklasowanie
międzykapitalistamiaproletariuszami,alemiędzyludźmiinteresuatechnikami.Finansowo-pieniężnenawykimyślowejednoczą
bankierów,brokerów,prawnikówimenedżerówwobroniezawłaszczaniaprywatnego,jakocentralnejzasadyprzedsiębiorczości
gospodarczej.Wprzeciwieństwiedonich,robotnikamiwprzemyśle,azwłaszczatechnikamiiinżynierami,którzyichnadzorują,rządzi
dyscyplinamaszyny[16].Veblenniepoprzestawałnakrytyceistniejącegostanurzeczy,proponujączmiany,któreprzekształciłyby
produkcjędlazyskunabardziejpożytecznezpunktuwidzeniadobrobytuogólnegodziałania.Postulowałm.in.wprowadzeniepewnych
formkontrolispołecznejnadrynkiem,anawettworzeniepaństwowychprzedsiębiorstw.
Odstronymetodologicznejinstytucjonaliści(Veblen,Mitchell)podkreślalikoniecznośćprzywiązywaniawiększejwagidobadań
empirycznych.MitchellstarałsięłączyćideeVeblenadotycząceinstytucjizwiązanychzgospodarkąpieniężną(
money
economy
),biznesemnastawionymnazysk,zesferąfinansówibankowościorazzsystememcenzanaliząilościową(statystyczną).
Krytycznieoceniałpostulatinterdyscyplinarnościbadańnadgospodarką(zgłaszanyprzezVeblenaiCommonsa),koncentrowałsię
naanalizachempirycznychinstytucjiizachowańludzi.
Wyrazemtakiegopodejściabyłajegosłynnaksiążka
Cyklekoniunkturalne
,wydanaw1913roku[17].Mitchelluważał,żecykle
koniunkturalnewynikajązzachowańdeterminowanychprzezinstytucjetypowedlagospodarkipieniężnej.Postulowałstworzenieinstytucji
publicznych(np.ośrodkówplanowania),którychcelembyłobyograniczeniewahańkoniunkturyizapewnieniewiększejstabilnościcałej
gospodarki.Uważał,żeekonomiapozbawionapodejściautylitarnegoniebędzienaukąużyteczną.Samangażowałsięwpraktyczne
działaniawadministracjirządowej,właściwieprzezcałyokresodpoczątkuIwojnyświatowej,poprzezwielkikryzys,dokońcaIIwojny
światowej.Przezwielelatkierował
NationalBureauforEconomicResearch
(NBER),któregobyłwspółtwórcą,aktóredodzisiajjestjednym
znajpoważniejszychcentrówbadańekonomicznychwświecie.
Pionierzyinstytucjonalizmuuważali,żeichpodejściebadawczejestbardziej„naukowe”niżtocharakterystycznedlaekonomii
ortodoksyjnej(neoklasycznej)[18],pozwalabowiemnaempirycznetestowanieichteorii.Jużwokresiemiędzywojennympostulowali
zastosowaniewekonomiimetodcharakterystycznychdlanaukprzyrodniczych.Jednocześniedopuszczaliempirycznąweryfikacjęteoriinie
tylkonapodstawiemetodilościowych,lecztakżestudiówprzypadków,dokumentówdotyczącychkontraktów,aktprocesówsądowych
itp.[19]
Bardzoistotnącechąinstytucjonalizmubyłypróbyintegracjianalizekonomicznychzinnyminaukamispołecznymi(psychologią,
antropologią),atakżezprawemihistorią.
Naszczególnąuwagęzasługujązwiązkizprawem.Commonswswojejksiążce
Prawnepodstawykapitalizmu
[20]analizowałkonflikty
dystrybucyjnepoprzezprzepisyprawa,praktykęsądową,gręgrupinteresów.TowłaśnieCommonsbyłautoremterminu
„instytucjonalizm”izdefiniował„transakcję”jakoprzedmiot(jednostkę)analizy.Charaktertransakcjibył,jegozdaniem,determinowany
