Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Systempolityczny,prawo...I.KrólestwoPolskiewlatach1815-1830
chałupydotrzechdnimęskichityleżżeńskichnatydzieńpowiększonazostała,alenigdzie
(...)nieodważonosiękorzystaćzprawa,którepozwalałowymagaćtrzydniowąrobociznę
zkażdejwłościańskiejduszy.Wynajmowaniawłościannaroboty,puszczaniaichwświat
zrocznymipaszportamiiobowiązkiempłaceniawłaścicielowiobrokuzduszy,byłynaLitwie
bardzorzadkieprzykładypotępianeprzezopiniępubliczną”
24
.Zdarzałysięjednakitam,wcale
niesporadyczne,przypadkiodsprzedawaniapańszczyznynietylkopokątnymspekulantom,
aleiuboższymsąsiadom—szlachcie.WtakzwanymDiariuszurękopiśmiennympodróżype-
tersburskiejwojewodymińskiegoAdamaChmaryzachowałasięniezwykleinteresującarelacja,
opatrzonadatą16września1793r
.Jejautorstwierdził:nJechałJ[aśnie]W[ielmożny]wojewoda
kołodóbrJ[aśnie]W[ielmożnej]Zabiełłowej,Orzechowna,gdzietakgospodarstwo,jakoteż
całkiemrządcaływidziałbyćnieregularny;pytał,ktobybyłekonomem,odpowiedzianoJ[a-
śnie]P[an]Dzieżyc,pańszczyznęrozdajedrugimróżnymsąsiadom,oranienikczemne;płoty
poopadłe,połamane,snaćpopalone,sianożęcieniepokoszonedałysięwidzieć”
25
.
JednakchylącasięjużkuupadkowiimocnookrojonaterytorialnieRzeczypospolita
podjęławkońcuXVIIIw.próbęwłasnejreformyustrojowej,doprowadzającwostatnichchwi-
lachswojegoistnieniadouchwaleniaKonstytucji3Maja.Jejtwórcywjedenastuobszernych
artykułach,bardziejprzypominającychrozdziałykonstytucjiwspółczesnych,opierającsię
nadoktrynieJanaJakubaRousseauiKarolaMontesquieu,nakreślilijasnąikoherentnąwizję
przebudowywaniafundamentówustrojowychpolsko-litewskiejpaństwowości,niezapomi-
nającokwestiichłopskiej.Wart.IV,sformułowanymwduchufizjokratycznym,zapowiadano
otoczenieodtejporywłościanopiekąnprawirządukrajowego”
26
.Ztreściprzepisuwynikało,
żeprzyjęcietejtezynastępujewdobrzerozumianyminteresieszlachty,comiałoskłonićją
doakceptacjizasady,iżwrelacjedwór—poddaniwkraczałopaństwo,ingerujączresztą
wdośćograniczonymcharakterze,jedyniewtreśćdobrowolniezawartychpomiędzywłością
idziedzicamiumów,wktórychustalanowzajemneprawaorazobowiązkimającewiązaćobie
stronytegokontraktu.ProgramowezałożeniaKonstytucji3Majaznalazłydopieroszersze
rozwinięciewustawieosprzedażykrólewszczyznzkwietnia1792r.,wktórejzapewniono
chłopomosiadłymwtychdobrachwieczystąwłasnośćziemiorazmożliwośćopuszczeniajej
porozwiązaniuwięziprawnychłączącychichzobywatelemziemskim.Ustawazapewniała
takżewolnośćosobistąbezrolnyminiezobowiązanyminnymikontraktamimieszkańcomdóbr
królewskich.Ingerencjaorganówpaństwowychwtreśćtychrelacjispołecznychmiałapolegać
natym,iżurzędnicy,odpowiedzialnizasprzedażkrólewszczyzn,powinnibyliczuwaćnadokre-
śleniemzakresuobowiązkuchłopów,jednocześnieprzekonującstrony,byteprzechodziły
24
OwyswobodzeniuwłościannaLitwie,Berlin-Poznań1863,s.1-3.
25
Cyt.zaH.Mościcki,Dziejeporozbiorowe...,s.324.
26
D.Szpoper,KwestiachłopskawmyślipolitycznejśrodowiskazachowawczegoKrólestwaPolskiegowXIXwieku,
nGdańskieStudiaPrawnicze,35lecieWydziałuPrawaiAdministracjiUniwersytetuGdańskiego”
,red.A.Szmyt,
t.XIV
,Gdańsk2005,s.45;Konstytucja3Maja1791,1791Geguzes3-osiosKonstitucija.TheConstitutionofMay
3,1791,Warszawa2001,s.58-59;204-205.
36
