Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
18
Pruspodmikroskopem
fizykę,tj.zmasiruchów(wtejskostniałości–Starrheit–tychelementów,któradogod-
najestdlatejspecjalnejnauki)”.Dębickiformułujetooczywiścieprościejiidzieda-
lej:„Jeżeliniepodobnadaćślepemupojęciaotym,coznaczykolor,choćbyzapomocą
najzawilszychkombinacjidźwięków,zapachów,dotykań,tojeszczemniejpodobna,za
pomocąjakichkolwiekruchównerwowych,jakichkolwiekprocesówfizycznychiche-
micznychobjaśnićzjawiskoczucia.Czucieodsłaniaprzednamicałyświat,alemilion
takichwidzialnychidotykalnychświatównieobjaśniczucia”(IV
,269).
Aledośćcytat2.Zestawiłemje,niesugerującbynajmniejgenetycznejzależnościPru-
saodMacha.Zgóryzresztąmożnapowiedzieć,żeempiriokrytykomiPrusowipatro-
nujetuwspólnyprotoplastaBerkeley.Chodziłomiocoinnego:opokazaniezwiązku
„nawrócenia”staregopozytywistyzpowszechnymnawrotemdoidealizmuwfilozofii
europejskiejlatosiemdziesiątychXIXw.,któryzkoleiłączyłsięzkryzysemteoretycz-
nymnaterenienaukprzyrodniczych.PrzerzućmyrazjeszczekartkiEmancypantek.
Prof.Dębickipowołujesiętamm.in.naJoule’a,Mayera,Maxwella,WilliamaThom-
sona(lordaKelvina)...Żeówidealizmprowadziłnieuchronniedofideizmu–tętezę
leninowskąegzemplifikujetokwywodówDębickiegowsposóbbardzodosadny.Oile
zaśwalkadwóchkierunkówwyraża„wostatecznymrachunkutendencjęiideologięan-
tagonistycznychklaswspółczesnegospołeczeństwa”(Lenin)–towymagakonkretnego
zbadania.Niejestjednakprzypadkiem,żetriadę„ziemia,prostyczłowiekiBóg”,zapo-
wiadającąsięfilozofięEmancypantek,powitałzentuzjazmemprzyszłyideologNarodo-
wejDemokracjiJ.L.Popławski(recenzjazLalkiw„Głosie”,1890).
WróćmydomonografiiSzweykowskiego.TwórczośćPrusaanalizujeonkonsekwent-
niewedługdwudzielnegoschematu:wczęścipierwszej–zreferowaniepoznawczejza-
wartościdzieła,wczęścidrugiej–analizautworujako„przedmiotuartystycznego”.
Pozostawiamnauboczutylekroćdyskutowanąsprawę,czytakieizolowanie„treści”
(ZygmuntŁempickipisałkiedyś:„wyciśniętejzksiążki,jakzcytryny”)i„formy”jest
dopuszczalne.Alecóżztego,żeSzweykowskireferujenamdokładnie,jakPruswidział
społeczeństwopolskiepoprzezlosyindywidualneswoichbohaterów,skoroniewypro-
wadzastądżadnychwnioskówocharakterzewartościującym?Ijakjużzaznaczyłem,
wyprowadzićniemoże,bonieinteresujesięrzeczywistościąhistorycznąodzwiercied-
lonąwdziele.Wprawdziewcharakterystykachogólnychnierazpodkreślatypowość
iprawdziwośćpostaciisytuacjiprusowskich,ale–opierającsiętylkonajegoanalizie
–sątotwierdzeniabezpokrycia.
CzęśćdrugatoszczegółowaipieczołowitaanalizatechnikipisarskiejPrusa,wzoro-
wananastarymDibeliusie.Itujednakautor–czywobawieprzedsubiektywizmem?
–jestbardzowstrzemięźliwywsądachwartościujących.
Stądteżpewnaniewspółmiernośćmiędzyczystoopisowączęściąanalitycznąaentu-
zjastycznymisuperlatywamicharakterystykkońcowychposzczególnychpowieściicałej
twórczościPrusa.Narzędziabadawcze,jakimisięSzweykowskiposługuje,wystarczają,
bypokazaćilościowebogactwoopisanychprzezPrusazjawiskżyciowychistwierdzić
nowośćiróżnorodnośćjegośrodkówpisarskich.NieudałosięnatomiastSzweykow-
skiemuudowodnićanipoznawczej,aniwychowawczej,aniwreszcieestetycznejwar-
tościdziełPrusa.Nieudałomusięukazaćjegowielkości.Znikaonawmnóstwiepie-
czołowicienagromadzonychszczegółów.SzweykowskibadaPrusaprzezmikroskop,
2CytatyzMachawedługMaterializmuiempiriokrytycyzmuLenina,wyd.IMEL,1945,s.28,30,34.
