Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
22
NowespojrzenienaLalkę
Alewszystkichkłopotówiwątpliwości,jakienastręczatakodczytywanaLalka,kry-
tykrozstrzygnąćniepotrafi.WeźmyprzykładowosprawębonapartyzmuRzeckiego.Od
latniktniekwestionowałprawdziwościitypowościtegorysuwbojownikuWiosnyLu-
dów.Kottdałnawetładnieskonstruowanąinterpretacjęsocjologicznąbonapartyzmu,
jakolegendydrobnomieszczańskiejidrobnoszlacheckiejwPolsceprzedrokiem1863.
AleotopułkownikZygmuntMiłkowski–TeodorTomaszJeż,bardzomiarodajnywtym
wypadku,piszewswej,pochwalnejzresztą,recenzjizLalki:„Mamzaszczytzaliczać
siędozastępukolegówtegotypu.Byćmoże,żeśmywytworzylipokolenieślamazar-
ników;tegojednaknierozumiem,jaksięmógłspośródnaswziąćbałwochwalcaidei
napoleońskiej?...Innanamprzewodniczyłagwiazda”(Otendencyjnościwpowieści,
„Świat”1891).
Rzeczjasna,protestJeżanierozstrzygajeszczewątpliwościnaniekorzyśćPrusa.
Wkażdymjednakrazie–sprawajestotwartainiemożesięobyćbezinterwencjihisto-
rykaprądówpolitycznych.
Wtymstanierzeczypomyłkiiniedośćuzasadnionehipotezysąnieuniknione.Nie
możnajednakzawieszaćbadańliterackichdochwili,gdyowezaległościzostanąprzez
historykówodrobione.(ZresztąnatympoluniejednosięrobiiKottsamwielezawdzię-
czapróbnejsynteziedziejówgospodarczychPolskiWitoldaKuli.)
Stądjednakwynikakonsekwencjanaturyformalnej:ciążenieprachistorycznolite-
rackichkuesejowi.Tojestnietylkosprawaindywidualnegotemperamentupisarskiego
czymodyliterackiej.Topoprostukonieczność.Swobodnykształtesejupozwalawyrę-
czyćsiędramatycznąanegdotą,wymownymcytatem,ostatniotakże–efektownymma-
teriałemstatystycznymtam,gdzierozprawahistorycznoliterackasensustrictowymaga
wszechstronnegoprzedyskutowaniaproblemuiudokumentowaniawysuwanejtezy.
Jesttowięczłokonieczne.Naturalnie–złotylkozestanowiskarygorówmetodo-
logicznychnaukioliteraturze.BoesejoLalcepotraktowanyjakospecyficznygatunek
literacki,dajeczytelnikowiwielesatysfakcji,niezależnieodtego,czyjegowynikisą
poznawczoprawdziwe.AlesztukępisarskąJanaKottaijejgenealogiępozostawiamna
boku.Chciałbymrozważyćomawianestudiumzestanowiskahistoriiliteratury.
Czypowieśćokapitalizmie?
DlaKottaLalkajestprzedewszystkimpowieściąodziejachkapitalizmupolskiego,
oprzemianachformgospodarkikapitalistycznej:„Jakwielcyklasycyrealizmu,którzy
wznoszącsięponadpowierzchowneprawdopodobieństwosytuacji,ukazywaligłówny
nurthistorii,Pruspokazał,jakzmałegosklepukolonialnegozpierwszejpołowywieku
(...)wyrastaspółkadohandluzCesarstwem,operującakapitałamiarystokracji,azga-
lanteryjnegokupca–handlarzbronią”(s.41–42).Rzeczywiście,towszystkowLalce
jest.Bynajmniejjednakniepokazane,lecztylkomimochodem,szkicowozaznaczone,
bilizowaćipociągnąćzasobąmasyludowe,musiaławtymceludoprowadzićswąideologiędonajdalej
sięgającychkonsekwencjirewolucyjnych,najakiestaćjąbyło.WPolsceburżuazjęwyręczyłcaratwwalce
zfeudalizmem;utorowałjejdrogęzniesieniemgranicycelnejzRosjąisystememcełprotekcyjnych,reformą
włościańskąirepresjamipolitycznymiwobecszlachty.Polskaburżuazjaodchwiliswychpóźnychnarodzin
skazanabyłanamałość.
