Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
AmadeuszKrause
Pedagogikapobocza–złudzeniainadziejealternatywnościwpedagogicespecjalnej
Wstęp
Wpedagogicznychposzukiwaniachalternatywnośćpostrzeganajestwielokontekstowo.Począwszyodnowychkierunkówmyśleniaopedagogice,interpretacji
procesuwychowania,odmiennegopodejściadopodmiotuwychowania,potwórczeinicjatywyzmianwnauczaniu,noweszkoły,metodyitd.mamywrażenie,
żemówimyotymsamymitosamomamynamyśli.Niekonieczniejednaktakmusibyć.Wydajesię,żewdyskursieoalternatywnościwpedagogicewyłaniają
siędwieinterpretacje1.Pierwszawęższa,którąnazwałbymumowniepedagogikąpobocza,przypisujealternatywnościpewnąekstrawagancjęimarginalność.
Wuzasadnieniuteoretycznymtegostanowiskapodajesięnurtypedagogikialternatywnejniemalnieobecnewpolskiejpraktyceedukacyjnej.Wskazaniuich
pozytywnychaspektówtowarzyszynajczęściejzarzutelitarności,niedostosowaniadoaktualnychstandardówedukacyjnych,ministerialnychwymogów,testów
sprawdzającychitd.Wtymrozumieniuprzebijająsiępotocznekontekstyalternatywnościjakoprocesuwyłączniekontestacyjnego,skrajnieodmiennego,wręcz
niebezpiecznierewolucyjnego.Niebezznaczeniasąrównieżspołeczneznaczeniaalternatywnościiprzypisywanejejwartości,związanenp.ztzw.młodzieżą,
muzykączykulturąalternatywną.
Takrozumianaalternatywnośćznajdujewielusojuszników.Wpierwszejkolejnościstająsięnimistrażnicypedagogikitradycyjnej.Dla„urzędniczych
wytwórców”produkującychroczniesetkirozporządzeń,kolejnestandardyunifikacjiikontroliwymagańedukacyjnych,zarządcówiorganizatorówżyciaszkoły
(kuratoria,nadzórorganówsamorządowych)pedagogikaalternatywnastajesięmechanizmemdestrukcjinietylkoichwładzy,aletakżeichwyobrażeń
owychowaniu.Musimypamiętać,żealternatywnośćniewpisujesięwtradycjeedukacjiiwychowaniaminionegosystemu,ajegomentalnegobagażutrudnonam
sięwyzbyćpodziśzwiększościpoziomówdecyzyjnychedukacjiizarządzania.Woświacienadaltrwazjawiskospecyficznegoprzesunięciaakulturacyjnego,
októrymw1995rokupisałZ.Kwieciński2.Tadeklaratywnaakceptacjanowoczesnegomodeluwychowaniaiodrzucenieautorytaryzmunieznajdują
odzwierciedleniawkompetencjachpedagogów,wwiedzyakademickiej,praktycznychwzorcachimodelachorganizacyjnych.Możnawręczmówićopogłębianiu
sięzjawiskaprzezswoistyautorytaryzmurzędniczy.Wdrażaniekolejnychetapówdyskusyjnejreformyoświaty,pozorneotwarciesięnaucznia,sprowadzające
godoznormalizowanego,zero-jedynkowegotestuwiedzyiumiejętności,dobórkoniunkturalnychekspertówdlapodtrzymywaniaswojejopcjimyślenia,przy
skrzętnympomijaniuopiniiprzeciwnych,sprzyjająujednoliconemumyśleniuoedukacjinawszystkichszczeblachwładzoświatowych.
Opórwobecpedagogikialternatywnejijejjednoznacznalokalizacjanauboczudziałalnościwychowawczo-edukacyjnejnietkwiąjednakwyłącznie
wmechanizmachdominacjiwładzyurzędniczej,leczwynikajązkierunkurozwojupolskiejpedagogikiposttransformacyjnej.Praceibadaniapedagogów,wtym
Z.Kwiecińskiego,B.Śliwerskiego,J.Rutkowiak,D.Klus-Stańskiej3iinnych,niepozastawiająwątpliwościcodo„antyalternatywności”praktykipedagogicznej,
wszczególnościedukacjiikonstruowanegonajejpotrzebyszkolnictwa.Wtymostatnimalternatywnościmogąbyćprzypisywanewywrotowość,zaburzenie
reprodukcyjnejfunkcjiedukacji,podważaniejejzadańusługowychwobecpaństwaidominującychelitspołecznych.Niebezznaczeniasąrównieżobawyczęści
nauczycielizagrożonych,wichmniemaniu,zmianąstatusuiswojejpozycjizawodowej,podważaniemichkompetencji,zmuszaniemdoprzekwalifikowania
iprzewartościowania,zmianąutrwalonegostylupracylubpoprostuzaburzeniemspokojuiwymaganiemczegośniemożliwego.
Trudnozmienićtenstanrzeczy.Wydawałobysię,żeokres,jakiupłynąłodmomentuzainicjowaniatransformacjisystemowej,będziesprzyjaćnaturalnej
wymianiekadrypedagogicznej„nawyedukowanych”nietylkownowychwarunkach,aletakżezezdolnościąrekonstrukcjisystemu,doktóregowchodzą.
(Miałbytemusprzyjaćzamysłreformyoświatowejwrazzestopniamidoskonaleniazawodowegonauczycieli).Problemwtym,żeniskimpotencjałem
transformacyjnymwykazałysięuczelniewyższe,przygotowującenauczycielidopracy.Przyopisywanychpatologiachtegośrodowiska,brakuselekcjidozawodu
nauczyciela,faktycznymskróceniuedukacjispecjalnościowejdotrzechlatstudiówlicencjackich,masowym„rozdawnictwu”dyplomówpedagoga–zdecydowana
poprawajakościimyśliedukacyjnejwydajesięmałoprawdopodobna.
Pozostawiającszczegółowąanalizęśrodowiskaszkolnegoijakościedukacjiwyższejekspertom4,wartopostawićpytanie:czy„antyalternatywność”,którą
dostrzegamy,jestspecyfikąpolskiegosytemuitrudówtransformacji?Analizyrozwojupedagogikialternatywnejnaświeciewykazują,żetakniejest.Wydajesię,
żemamydoczynieniazglobalnątendencją„ujarzmieniaalternatywności”.Inaczejmówiąc,chodziojejukierunkowanie,przyzwoleniewtolerowanych,
nieszkodliwychdlasystemuramach,niejakowpakieciekontrolowanychopcji.Townichiluzjadowolnościredukujezasięgipotencjałalternatywności;townich
deklarowanejtolerancjiizróżnicowaniutowarzysząpreferencjedla„lepszych”i„gorszych”wyborów.
PrzyczynekdotakiegomyśleniadająrozważaniaR.Kwaśnicynatematpostępującejdominacjidziałaniainstrumentalnegowewspółczesnymświecie:
Żyjemyzatemwepocedziałaniainstrumentalnego.Nieoznaczato,żeniepodejmujemydziałańkomunikacyjnych,leczżedziałaniatesąsystematyczniezniekształcane(czyliutrudniane,ograniczane
izakłócane)przezinstytucjonalnewarunkinaszegożycia,którepodporządkowanesąlogiceceluiśrodka,anielogicedziałaniakomunikacyjnego,tj.uniwersalnejetycemowy.[...]Działanieinstrumentalne
preferowanejestprzezspołeczeństwojakoorganizację.Zmyśląotymdziałaniuiwedlejegologikifunkcjonująrozmaiteinstytucjeżyciaspołecznego,wtymrównież[...]naukaitechnika,atakże[...]
systemyedukacyjne5.
Zachodząca,wedługR.Kwaśnicy,absolutyzacjaracjonalnościadaptacyjnejsprowadzamyślenieożyciuczłowiekadokategoriiceluiśrodka,
awkonsekwencjiblokujemożliwościspołecznegouczeniasięipotencjałewolucyjny.Wsferzeżyciajednostkowegoistosunkówspołecznychpojawiasięwzór
zbiurokratyzowanegozarządzaniaczłowiekiem.
Wtakimzdominowanymprzezrozuminstrumentalnyświeciekształtująsięosobowościzewnątrzsterowne,dogmatyczne,nietolerancyjneipozbawionezdolnościsamoregulujących,polegająceprzede
wszystkimnaregulacjipłynącejzotoczenia.Przyczym–itowydajesięzjawiskiemnajbardziejgroźnymwswychskutkach–takieprzejawyubezwłasnowolnienia,jakprzywiązaniedozewnętrznego
sterowania,wyuczonabezradność,dyspozycyjność,sztywnośćnastawieńwobecświata,fundamentalizm,dogmatyzminietolerancjaodmienności,niesąturozpoznawalnejakoubezwłasnowolnieniewłaśnie.
[...]Wszystkiewymienione[...]cechyzachowaniawydająsięoczywiste,odbieranesąbowiemjakouzasadnioneprzezracjonalnośćinstrumentalnąkonieczności6.
Przeddominacjąabsolutyzacjiracjonalnościadaptacyjnejnależysięzatembronićwewspółczesnejpedagogice.Jejprzejawamisąutrwalanie
pozytywistycznychwzorcównaukowości,instrumentalizacjauczniaijegoosiągnięćwsystemieszkolnym,modelowaniedzieckawedługustalonychwzorcówczy
technologizacjaprocesukształcenia.Pedagogikaalternatywnastajesięwpewnymsensiedlategosystemuzagrożeniem,opozycją.Uwidaczniasiętoszczególnie
wpostacipostępującegodualizmu–rozdźwiękupomiędzywcorazwiększymstopniu„wyzwoloną”teoriąpedagogicznąapraktykąedukacyjno-wychowawczą.
TakąsytuacjęwgłównymnurciewspółczesnejszkołyprezentujeD.Klus-Stańskawkontekście,jaktookreśla,mitologiitransmisjiwiedzy.Tudeklarowanej
alternatywnościwpracynauczyciela,podejściudoucznia,metodachitd.towarzysząnarzucanieznaczeńdominujących,„twarda”,opartanapomiarzeselekcyjno-
lokacyjnymnormalizacja,limitowaniedostępnościwrytuałachizolacyjnych,wyćwiczenieposłuszeństwa,sformalizowane,sprawozdawczemiejscenauczyciela,
dominacjaprzyswajanianadzrozumieniem7.WsystemiebadanymiopisywanymprzezD.Klus-Stańskąjestmiejscejedynienaquasi-alternatywność,wktórej
deklarowanejzasadziedowolnośćmetodiśrodkówtowarzyszyrygorsztywnegozałożeniacelówiefektu„finalnegoproduktu”kształcenia8.
Powyższeskłaniadorekonstrukcjiwsamymrozumieniupedagogikialternatywnej.Przeciwieństwemlokalizacjinapedagogicznympoboczujestpotraktowanie
jejjakoelementupedagogicznegodyskursu,wpisującegoalternatywnościnastałewkondycjęnauczycielskiegoprofesjonalizmuiniezbędnąpostawę
emancypacyjną.Inaczejmówiąc,chodziokompromisczerpaniazdorobkuklasycznejpedagogikialternatywnejiadaptacjęnajważniejszychjejelementów
w„głównym”nurciepedagogiki.Przykładamisąotwartośćdialoguzuczniemijegopodmiotowetraktowanie,minimalizacjaregulacjiinstytucjonalnych,inaczej
rozumianarolanauczyciela,nauczania,wiedzyitd.
Wtymszerokimujęciuchodziłobynietylkooprzyzwolenienawolnośćinterpretacyjnąwmyśleniuoedukacjiiwychowaniu,aletakżeoopórprzed
wszelkimizakusami,byteprocesyzjakichśwzględówzmonopolizować.Wąskiepojęciealternatywyzatemdlaniewieluczywybranychzostajetuzastąpione
wielościąmożliwościdlawszystkich.Oznaczato,żewspółczesnapedagogikanietyledopuszczadogłosunurtyalternatywne,cosamawsobiestajesię
alternatywną.Takiezałożenieteoretycznebronisięteżwobliczunajnowszychkoncepcjispołecznych.Wieloznacznośćponowoczesności,opisywanaprzez
Z.Baumana,ryzykonowoczesnościwkoncepcjiU.Becka,teoriakomunikacjiJ.Habermasa,przestrogiP.Bourdieuprzednegatywnymiskutkamireprodukcji
kulturowej,M.Foucault–przedzgubnąuniformacjąitd.,wskazująnakoniecznośćróżnego(alternatywnego)myśleniaidziałaniapedagogicznego.Wpewnym
sensiesątokierunkirozwojuwspółczesnychspołeczeństwzpostępującąindywidualizacją,zmianąrelacjipaństwo–obywatel,odinstytucjonalizowaniem
ludzkiegożyciorysu,zwiększonymprawem,aleiryzykiemwyboru,zróżnicowaniemkonsumpcyjnejofertyitd.;wymuszająnapedagogicedrogę
kualternatywności.Jeszczeprościejtoujmując,zmieniająsięzarównokliencipedagogiki,jakiwarunki,wjakichżyją,musisięzatemzmienićrównież
pedagogika.
Niestety,tazmianaidzieopornie.Badaniawspółczesnejszkoływykazująewidentnąniewydolnośćibezradnośćujednoliconego,odgórniekonstruowanego
systemuedukacji.Obecnemetodykontrolirezultatówposzczególnychetapówedukacjizostałyjużwielokrotniewpedagogicezdemaskowanejakoszkodliwedla
