Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
JózefWłodarski
UniwersytetGdański
JanHeweliusz-rajcamiejskiipolityk
WXIXwiekunkupokrzepieniuserc”DeotymanapisałasłynnyromansPanien-
RzeczpospolitąObojgaNarodówwokresieapogeumjejświetnościwpierwszejpołowie
kazokienka,którydoczekałsięwlatachsześćdziesiątychubiegłegowieku
ekranizacjifilmowej1.Jednązcentralnychpostacitegofilmu,ukazującego
XVIIwiekuipróbrealizacjiprzezkrólaWładysławaIVWazę(1632-1648)ideipolskie-
godominiummarisBaltici,byłJanHeweliusz2.AkcjatoczyłasięwGdańsku-wówczas
największympolskimmieścieiporcie,któryliczyłokoło77tysięcymieszkańców,adzię-
kipośrednictwuweksporcienaZachódszlacheckiegozbożaitowarówleśnychbyłboga-
ty3.Heweliuszzostałprzedstawionyprzedewszystkimjakowpływowyrajcaipolityk
miejski,anadalszymplaniefunkcjonowałyjegobadaniaastronomiczne.Zadałemwów-
czassobiepytanie,nailetenobrazJanaHeweliuszaijegoumiłowaniapolskiejsarma-
cji,taksugestywnieprzedstawionywfilmie,byłprawdziwy?Przecieżwchodziłtuwgrę
konfliktinteresów-tychpartykularnychmiastaGdańskazpolitykąmorskąRzeczypo-
spolitej.Dziś,siłąrzeczybardzosyntetycznie,postaramsięchoćwczęściodpowiedzieć
natopytanie.
Wśródelitypolitycznejmieszczangdańskichdominowałopoczucielokalnegopatrioty-
zmu.JejczłonkowieczulisięprzedewszystkimobywatelamiGdańska,wdrugiejkolejności
1Deotyma-pseudonimliterackiJadwigiŁuszczak(1834-1908).SłynnyromansPanienkazokienka
ukazałsięw1898r.EkranizacjapowieściDeotymymiałamiejscew1964r.(ZRFnStart”)wreżyseriiMarii
KaniewskiejiwłaśniewfilmiewyeksponowanopostaćJanaHeweliusza.
2DziejerodzinyHewelke(Hovelke,Höfelke)opisałżyjącywXXw.potomekJohannHevelke-wswoich
badaniachcofnąłsięażdopołowyXVw.ZnalazłonpraszczuraGertaHavelkewdokumentachodnoszących
siędomiejscowościOttendorfwdiecezjiBremy.PrześledziłosiedlaniesięprzodkówwStablewie,Gdańsku,
apóźniejtakżewBytowie,Lęborku,ToruniuiBydgoszczy.WGdańskuHewelkowiewystępująodpoczątku
XVIw.W1580r.dwanaściebrowarów,wtymnajwiększybrowarmiejski,byłowichrękach(próbynawiąza-
niadotradycjitogdańskiepiwoHevelius).Trudnilisiętakżehandlemzbożemilichwą.DziadJanatoMichał
(1529-1603),aojciecAbraham(1576-1649),matkaKordula(1594-1653)pochodziłazNiemieckiejrodziny
Heckerów-patrycjuszyzeStaregoMiasta.Por.K.Targosz,JanHeweliusz,uczony-artysta,Wrocław-Warsza-
wa-Kraków1979,s.9;J.Hevelke,GertHavelkeundseineNächfahrenGeschichtedieFamilieHevelke-Hawelke
unddesAstronomenJohannesHevelius1434-1927,Danzig1927,s.11-13.Por.takżenajnowszeopracowanie
zbiorowe:JanHeweliusz,red.M.PelczariJ.Włodarczyk(seria:BibliotekaPolskiejNaukiiTechniki,t.6),Ra-
dom2011.WtymżeopracowaniuHelenaDzienisopublikowałaartykuł:ChlubaGdańska,s.35-82;E.Rybka,
HeweliuszJan,[w:]Polskisłownikbiografczny,t.IX,Wrocław1960-1961,s.492-494;AltpreussicheBiogra-
phie,hg.HistorischeKommissionfürOst-undWestpreussischeLandesforschung,vonCh.Krollmann,Bd.1,
Abegg-Malten,Marburg/Lahn1974,s.273-274.AutobiografiaJanaHeweliusza-wewstępiedomonumen-
talnegodziełaMachinanieba(MachinaeCaelestisparspriori),Gdańsk1673.
3W.Odyniec,GdańskinXVIIcentury,[w:]WtrzechsetlecieśmierciJanaHeweliusza.KsięgaMiędzynaro-
dowejSesjiNaukowej,Gdańsk14-16września1987,red.R.GłębockiiA.Zbierski,Wrocław-Warszawa-Kra-
ków1991,s.9-11.
15
