Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
16
Wprowadzenie
uznawali,żerzeczywistościąspołeczno-polityczną(podobniejakprzyrodą),rządzą
pewneuniwersalneprawa,któremożnaodkryćiadekwatnieopisać,bynastępnie
zrealizowaćjewpraktycespołecznej,doprowadzającdoulepszenialudzkościipo-
wszechnegoszczęścia.Aletakiezałożenieokazałosięśmiertelnieniebezpieczne,
ponieważdoprowadziłodopowstaniautopiispołecznychrealizowanychwdrastyczny
sposóbprzezzbrodniczesystemytotalitarnewXXwieku.
ArgumentacjaBerlinajestwięczasadniczozbliżonadotezyHorkheimeraiAdorna,
która-wuproszczonejwersji-wyrażasięwtwierdzeniu,żefloświeceniedoprowa-
dziłodoHolokaustu”.Berlinniuansujetakągenezęideologicznątotalitaryzmów-
sugerujeraczej,żeoświeceniejestflodpowiedzialne”zaekscesybolszewickieiogólnie
komunistyczne,natomiastźródłemideowymfaszyzmuinazizmumiałbybyćraczej
romantyzm.Tymsamymdialektykastajesiędodatkowozłożona,ponieważwedług
Berlinaoświecenieiromantyzmfunkcjonująwobecsiebienawzajemjakoflteza”
iflantyteza”,awkonsekwencjianalogicznieantytetyczneprzeciwieństwozachodzi
międzyideologiąkomunistycznąifaszystowską.BardzoszybkoBerlinwikłasięjednak
wsprzeczności,boatakującoświecenie,odwołujesiędocorazbardziejradykalnych
postawitwórców.Negatywnymibohateramijegoesejówsąm.in.Voltaire,Denis
DiderotczyJeand’Alembertorazinnifrancuscyphilosophes,którzychcielipoprawiać
ludzkośćwduchuscjentystycznego,materialistycznegouniwersalizmu.Wśródtytu-
łowychflsześciuwrogówludzkiejwolności”sąHelvétius,RousseauiSaint-Simon,
aletakżemyślicielebardziejkonserwatywni,czyliHegel,deMaistreorazFichte.Wroli
wrogówoświeceniajednakBerlinumieszczaiznieukrywanąfascynacjąanalizujerów-
nieżpoglądytakichpostaci,jakirracjonalistaJohannGeorgHamann,protofaszysta
GeorgesSorelczyjawnyantysemitaizwolenniknazizmuFriedrichMeinecke.Berlin
nieutożsamiasiębynajmniejzichpoglądami,wielokrotniepodkreśla,iżbadaje,aby
wyraźniejpokazaćistotęoświeceniowejdialektyki.Kontestujeoświeceniejakoźródło
zagrożeńdlaliberalizmu,odwołującsiędopoglądówkontroświeceniowych:ujmując
tenproblemmetaforycznie,możnapowiedzieć,żeoksfordzkifilozofostatecznieod-
grywarolęfluczniaczarnoksiężnika”zwierszaGoethego,którykierującsięwprawdzie
dobrymiintencjami,przywołujejednakflciemnesiły”,nadktórymicoraztrudniejza-
panować.Wkonsekwencjimożnasiębardzopoważniezastanawiać,czyjepoglądy
stwarzająwiększezagrożeniedlaliberalnejdemokracji-Voltaire’aczyMeineckego?
Tendylematjestjednymzgłównychmotywówniniejszejpracy.Powiedzieć,żestosu-
nekBerlinadooświeceniajestambiwalentny,tomało.Wgruncierzeczynależałoby
raczejmówićoflparadoksieBerlina”,araczejocałejseriiwzajemniezwiązanychpara-
doksów.Iwłaśnieteparadoksystanowiąmotywprzewodnicałejksiążki.
Jakjużwspomniałemicopostaramsiępokazaćwkolejnychrozdziałach,liczne
esejeskładającesięnadorobekautoraKorzeniromantyzmuwbrewpozoromnietworzą
jednejspójnejwizji,jednejkonsekwentnejliniikrytykilubafirmacji:filozofzmienia
poglądy,rewidujeswojeuprzednienastawienia,naprzemianosłabialubwzmacnia
własnezapatrywania-wczymskądinądniebyłobyniczłegoanidziwnego,alewtym
przypadkumamydoczynieniaraczejznagromadzeniemniejednoznacznościniż
zezwyczajnądlaludziootwartychumysłachelastycznością.Osobowościowy,zgoła
biograficznywymiarparadoksuIsaiahaBerlinapolegarównieżnatym,żebędąceru-
dytą,człowiekiemoumyślerzeczywiścieotwartym,zarazemwykazywałzaskakującą
