Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
10
1.WPROWADZENIE
nawiązująkrótkiedolinkinieckowate.Wkolejnym
etapie,któryzaznaczyłsięsilnymoddziaływaniem
procesówfluwialnych(okresowopłynącychwód,
głównieroztopowych),doszłodorozcięciaden
ipogłębieniaposzczególnychform.Wkonsekwen-
cjinazboczachnastąpiłaintensyfikacjaprocesów
denudacyjnych.Ichodmiennadynamika,zewzglę-
dunaekspozycjęzboczy,powodowałaasymetrię
profilupoprzecznegodolinek.Azatemdolinkide-
nudacyjnepowstawałyconajmniejdwuetapowo-
wskazująnatokształtformiwypełniającejeosady.
Wichdnachzalegajągłównieosadypiaszczysto-
-żwiroweświadcząceoprzepływiewódwichosi.
Wiekdolinekzostałzkoleiokreślonywnawiązaniu
doformistniejących(terasrzecznych),doktórych
nawiązujądnadolinekdenudacyjnych.
Wwarunkachperyglacjalnychtworzyłysięteż
krótkie,chociażgłębokie,wciętewpowierzchnię
wysoczyznymorenowejformywkształcienisz,
częstoamfiteatralnych.Jesttoodrębny,charakte-
rystycznytypdolinnychformstokowych,leczbar-
dzorzadkoopisywany.Naobszarzemłodoglacjal-
nym(zboczaPradolinyToruńsko-Eberswaldzkiej
idolinyDrwęcy)niszezostałyzidentyfikowane
iopisaneprzezChurską(1966),któraokreśliłaje
jakoniszewódzmarzlinowych.Byłyonekształto-
wanewspecyficznychwarunkach(przypodcięciu
zboczaprzezkorytorzekiroztokowej)przezru-
chymasowe,soliflukcjęorazstrumieniebłotneza
pośrednictwemodsłoniętego,wytapiającegosię
lodugruntowego.Niektóre(płytsze)formyprzy-
pominająceniszebądŹnieckitoformyniwalne
(Churska1966;Ratajczak-Szczerba,Paluszkiewicz
2015).Dominującymprocesemwichkształtowa-
niubyłysoliflukcjaispłukiwanie,aoobecności
płatówśnieżnychświadczącharakterystyczny,
amfiteatralnykształtichgórnychodcinkóworaz
występowanienazboczachkosstokowych.Formy
niszniwalnychsąlicznieobserwowanewewspół-
czesnejstrefieperyglacjalnej(Ballantyne1978;
Sinkiewicz1982).
Wymienioneformykształtowałysięwokresie
morfogenezyperyglacjalnej,czegodowodemsą
np.śladywieloletniejzmarzlinywobrębieichden
(m.in.Niewiarowski1968a).JakzauważyłaChur-
ska(1966,1969),peryglacjalnycykldenudacyjny
osiągnąłtupoczątekswegorozwoju,podczasgdy
wstrefiestaroglacjalnejuzyskałstadiumdojrzałe
(częśćtychformwzięłasięzprzeobrażeniaform
powstałychwewcześniejszychokresachintersta-
dialnychlubwinterglacjaleeemskim).
Rozpatrywaneformywystępującepowszechnie
naNiżuśrodkowoeuropejskimsąwiązanezkora-
zyjnądziałalnościąsoliflukcjiperyglacjalnej(Büdel
1944;Lehmann1948;Dylik1953),czyli„pogłę-
bianiadnaprzezpełznącemasyzłaziskowe”(Kli-
maszewski1978).Procesten,któryzostałopisany
przezAnderssona(1906)inazwanysoliflukcją,
obejmujewarstwęczynnązmarzliny,tworzącąsię
wkrótkiejciepłejporzeroku.Poleganapowolnym
spełzywaniuispływaniuwierzchniej,sezonowo
rozmarzniętejwarstwygruntu,postropiewielo-
letniejzmarzliny.Zróżnicowaniecharakterutych
procesówdoprowadziłodopowstaniaodrębnych
typówform.Zewzględunaudziałprocesówkrio-
genicznychtentypruchumasgruntuDylik(1952)
nazwałkongeliflukcją.Zachodzionajużprzybar-
dzomałymnachyleniuok.1-20(Dylik1953;Kli-
maszewski1978;Galon1979),nacowskazują
m.in.deformacjestrukturinwolucyjnych,któreule-
gająwydłużaniu.
Wymienioneformywwiększościcharakteryzu-
jeasymetriazboczywprofilupoprzecznym,która
jestuznanaprzezwielubadaczyzaistotnącechę
dolinekperyglacjalnych(m.in.Büdel1953;Dy-
lik1953;Pierzchałko1954;Jahn1956b;Churska
1961;Migoń2006;French2007;Ballantyne2018).
Cechatawskazujenacharakterystycznewarun-
kiklimatyczneipozwalanawyznaczenieplejsto-
ceńskichobszarówperyglacjalnych(Galon1979).
Współcześnieasymetrycznedolinkiwystępująna
obszarachzwieloletniązmarzliną(północnaKana-
da,Alaska,Syberia,SValbard)(ryc.1.2).
Zewzględunazłożonośćtegozagadnienia
(którejestznaneodwielulat,alejednoznacznie
niewyjaśnione)istniejeszeregodmiennychkon-
cepcjitłumaczącychtozjawisko(Pierzchałko1954;
Maruszczak1959;Galon1979).Asymetriaprofilu
poprzecznegozboczydolinekmożeodzwierciedlać
litologięlubróżnicetopoklimatycznenastokach
oróżnejekspozycji.Teostatniesąszczególniewi-
docznewformachplejstoceńskichwystępujących
naśrednichszerokościachgeograficznych.Analiza
pokrywstokowych,wśródktórychwystępujeich
innewykształcenienazboczudosłonecznymiod-
słonecznym,pozwalawnioskowaćozróżnicowaniu
procesówdegradacyjnychdziałającychnaprzeciw-
ległychzboczach(m.in.Jahn1956b;Churska1966,
