Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wstęp
Dwudziestegoósmegomarca193rokun.e.1cesarzPertynakszostałzamordowanypozaledwieosiemdziesięciusiedmiudniachrządów.Jegowysiłki,żebyrządzić
praworządnieiprzywrócićwRzymieporządek,zostałygeneralniedobrzeprzyjęte.Byłjednakistotnywyjątek–gwardiapretoriańska:zepsutastołecznymżyciem
iprzywilejamielitarnacesarskastrażprzyboczna.Pertynakspróbowałzdyscyplinowaćzadufanychpretorianów,którzypodczasrządówKommodusazachowywalisię
skandalicznie,bezpowoduwszczynającbójkizprzechodniaminaulicach.Chcączłagodzićgniewwywołanywprowadzeniemnowychzasad,Pertynaksobiecał
pretorianompodwanaścietysięcysesterców,ogłaszając,żesumatadorównujepremiiwypłaconejgwardzistomprzezMarkaAureliuszaiLucjuszaWerusapoobjęciu
przeznichwładzyw160roku.PertynakssprzedałnawetczęśćmajątkuKommodusa,abyzebraćpieniądzenatencel,ponieważprzezrozrzutnyirozpustnystylżycia
poprzedniegowładcywskarbcupozostałtylkomilionsesterców.Pretorianieodrzuciliideę,abyzadodatkowewynagrodzenieprzywrócićporządek,imimowypłaty
dodatkowegożołduniezaczęlisięzachowywaćlepiej.Wiedzielibowiemdoskonale,żeMarekAureliusziLucjuszWerusrozdaliichpoprzednikompodwadzieścia
tysięcysesterców,apozatymPertynaksostatecznieitakzdołałimwypłacićzaledwiepołowętego,coobiecał.Zabiliwięccesarza,późniejzaś–wobawieprzed
konsekwencjami–ucieklidoswoichkoszar–CastraPraetoria(patrzplan1)–izamknęlibramy2.
Kiedywszystkoucichło,pretorianiezdalisobiesprawę,że–odziwo–niktichnieściga.Wówczasdotarłodonich,żeteraztoonisąnajwyższąwładząwpaństwie,
obcesowowięcwywiesiliwkoszarachofertę,wystawiającimperiumrzymskienasprzedaż3.Zapewnewiększośćsenatorówbyłanaprawdęzdegustowanatymfaktem,ale
możliweteż,żeopistejhistoriipióraDionamógłprzynajmniejwczęścibyćinspirowanywydarzeniamiwojnydomowej69rokuikrótkiegopanowaniaOtona4.Jeden
spośródsenatorów,chciwyiambitnyMarekDidiuszJulianus,pijanyizachęcanyprzezrówniechciwążonęManlięSkantyllęicórkęDidięKlarę,atakżeprzezdwóch
pretoriańskichtrybunów–PubliuszaFlorianusaiWekcjuszaApera,pospieszyłdokoszar,chcącskorzystaćzokazji.PodobniepostąpiłTytusFlawiuszSulpicjanus,
prefektRzymuiteśćPertynaksa.KiedyDidiuszJulianusprzybyłnamiejsce,okazałosię,żeSulpicjanusjestjużwewnątrzCastraPraetoria,zabezpieczającswojąpozycję
irobiącwszystko,żebykonkurentpozostałzabramą5.Senatorzdołałprzyciągnąćuwagępretorianówdopierowówczas,gdyużyłtablic,naktórychwypisałswoje
obietnice,iprzeciągnąłnaswojąstronęMaurencjusza,jednegozpoplecznikówSulpicjana.
To,conastąpiłopóźniej,Dionsłusznienazwał„haniebnymhandlem”,chociażpowinniśmyostrożniepodchodzićdojawnieteatralnegostylujegoopisu.Pretorianie
obrócilinaswojąkorzyśćto,żeniktniemógłnawetmarzyć,żebyzostaćcesarzembezichpoparcia.DidiuszJulianusiFlawiuszSulpicjanus,zawszelkącenędążąc
donajwyższejwładzy,zaczęlisięlicytować,ktozapłacigwardzistomwięcej.Żołnierzezentuzjazmemrzucilisięwwiraukcji,biegającpooboziemiędzykandydatami
iinformującich,oilepowinnipodnieśćstawkę.Sulpicjanusjuż,jużmiałwygrać,proponująckażdemuzpretorianówpodwadzieściatysięcysesterców,gdyDidiusz
Julianuskonieckońcówgoprzebił,beztroskooferującpodwadzieściapięćtysięcy.Ostatecznieprzekonałdosiebieżołnierzy,ostrzegającich,żerywalmożechciećsię
nanichzemścićzaśmierćPertynaksa,podczasgdyon,DidiuszJulianus,przywróciimwszystkiewolności,jakimicieszylisięzaKommodusa.Ofertatakbardzo
zachwyciłapretorianów,żenatychmiastobwołaliJuliananowymcesarzem.
Wydarzenietobyłoniebywałe,niemoralneiponiżającedotegostopnia,żenawetdziśtrudnouwierzyć,żeimperiumrzymskiemogłoupaśćtaknisko.Według
Herodianabyłtopunktzwrotnyhistorii,moment,wktórymżołnierzestracilijakikolwiekszacunekdlacesarzy.Sytuacjataprzyczyniłasiędochaosu,jakizapanował
wnastępnychlatach6.Gwardiapretoriańskabezczelniewyniosłanacesarskitrontego,ktoobiecałimsowitązapłatę,otwarcienadużywającswojejpozycjiiwładzy.
DidiuszJulianuspanowałjeszczekrócejniżPertynaks,nierozważniezaproponowawszyżołnierzomwięcejpieniędzy,niżbyłwstaniewypłacić.Zostałstraconynarozkaz
senatuzaledwiesześćdziesiątsześćdnipotym,jakogłoszonogocesarzem.Zresztą,gdybygoniezabito,musiałbyprzeciwstawićsięrebeliinaWschodzie,gdzie
wIllyricumzbuntowałasięrzymskaarmiapoddowództwemSeptymiuszaSewera.Pretorianiewniczymbymuniepomogli.Wojnadomowa,którawstrząsałaimperium
wlatach193–197,zostałarozstrzygniętaprzezwojskastacjonującewprowincjach,nieprzezgwardzistówzestolicy7.Sewerrozwiązałgwardię,anastępnieodtworzyłją,
rekrutującdoniejzaufanychlegionistówpochodzącychzjegooddziałów.Nierozwiązałotojednakproblemu–wkolejnychdekadachgwardiaijejprefekciodgrywali
decydującąrolęwobalaniuipowoływaniujednegocesarzazadrugim.
Jakmogłodotegodojść?Pretorianiebylinajbardziejuprzywilejowanymispośródwszystkichrzymskichżołnierzy.Płaconoimnajwięcej,służylinajkrócejicieszyli
sięnajlepszymiwarunkamisłużby8.Przewyższalistatusemwszystkiepozostałeformacjemilitarne,apoponaddwóchstuleciach,odkiedycesarzAugustformalnie
zatwierdziłistnieniepretorianów,zbiegokolicznościuczyniłichnajważniejszymogniwemwładzy.W193rokutakkarygodnienadużyliswoichuprawnień,żetrudno
sobiewyobrazić,żebykiedykolwiekmogliodzyskaćdawnyprestiż.
EdwardGibbonopisałrelacjęgwardiizcesarzem,zniezrównanątrafnościąujmującwsłowaparadokswpisanywsystem:
Takiegroźnesługisądlatronudespotyzawszekonieczne,aleteżczęstookazująsięjegozgubą.Wprowadzającwtensposóbgwardiępretoriańskąnieomaldosamegopałacucesarskiegoidogmachusenatu,cesarze
uświadomiliżołnierzomichsiłę,ajednocześniesłabośćrządówcywilnych.Nauczyliichspoglądaćnawadyswoichpanówzpoufałąpogardąinieodczuwaćjużowegobojaźliwegoposzanowania,jakiewyobrażenie
władzymożewzbudzaćtylkowtedy,gdysamawładzajestodległaiotoczonatajemnicą.Wśródzbytkownegopróżniactwabogategomiastapychępretorianpodsycałopoczuciewłasnejnieprzepartejwagi
iniemożliwościąbyłoukryćprzednimifakt,żeosobawładcy,powagasenatu,skarbpaństwowyisiedzibawładcyCesarstwa–wszystkotoznajdujesięwichręku.Abyodwrócićuwagęoddziałówpretoriańskich
odtakichniebezpiecznychrozmyślań,nawetnajbardziejnieugięciinajpewniejczującysięnatroniewładcyzmuszenibylimieszaćpochlebstwazeswoimirozkazami,nagrodyzkarami,schlebiaćpysze,pobłażać
rozrywkom,przymykaćoczynawykroczeniaikupowaćsobieniepewnąwiernośćoddziałówzacenęhojnejdarowizny,którą,począwszyodwyniesienianatronKlaudiusza,pretorianiewymuszalijakoswoją
prawowitąnależnośćodkażdegonowegocesarzawchwilijegowstąpienianatron”9.
Ambicjecesarskiejgwardii–czyraczejjejprefektów–wzrastałyniepomiernie,ażwypełniłypróżniępozostawionąprzeznieudolnychisłabychwładców.Efektem
dobrowolnegowygnaniaTyberiuszanaCapribyłapróbaprzejęciarządówprzezSejana,ówczesnegoprefektapretorium.KatastrofalnerządyKaliguliwlatach37–41
doprowadziłydojegozamordowaniaiobwołaniaprzezgwardięcesarzemKlaudiusza.Poutraciepoparciapretorianóww68rokuNeronpopełniłsamobójstwo.Podczas
wojnydomowejwlatach68–69formacjataodegrałagłównąrolęwwalkachmiędzyrywalamiowładzęwimperium.Dziękirządomkolejnychsilnychiskutecznych
cesarzymiędzy98i180rokiemgwardiarzadkopojawiasięwantycznychźródłach.ZaniedbaniapodczasrządówKommodusa(180–192)porazkolejnypozwoliły
pretorianomodgrywaćpierwszoplanowąrolę:toonidoprowadzilidozamordowaniaPertynaksa,późniejzaśskrócilirządynieszczęsnegoDidiuszaJuliana.
Wniespokojnychinieprzewidywalnychokresachgwardiabywałakatalizatorempoważnychzmian,działającgłówniewewłasnyminteresie,ajejprefekci–nadobrelub
nazłe–urastalidoranginajważniejszychgraczy.
Wydarzenia193rokubyływięcwpewnymstopniunieuniknione,ziarnochaosuzostałobowiemzasianejużdwieścielatwcześniej,kiedyAugustpowołałgwardię
pretoriańską.Chwiejnarównowagamusiałaprędzejczypóźniejzostaćnaruszona.Mimotoformacjapretorianówprzetrwałaniesławnyepizodzesprzedażącesarstwa.
Ostateczniew312rokuKonstantynIcałkowicierozwiązałgwardiępotym,jaknieopatrzniewsparłajegorywalaMaksencjusza.Pretorianiezostalinastępnierozproszeni
ponadgranicznychgarnizonachimperium10.Takniechlubnykoniecspotkałinstytucję,któracieszyłasięformalnąistałąegzystencjąprzeztrzystaczterdzieścilat.
Niniejszaksiążkaniebędziekoncentrowaćsięnaszczegółachuzbrojeniaiwyposażeniapretorianów,ponieważtemattenobszernieiwyczerpującoporuszyliBoris
Rankov(1994)iRossCowan(2014)11.Zamierzamprzedstawićhistorięgwardiipretoriańskiejodpoczątkówjejistnieniaażdoostatecznegorozformowania.Zwrócę
tuszczególnąuwagęnarolętejjednostki,procesjejkształtowania,strukturę,warunkisłużby,dyslokację,dowództwoidokonanianatlehistoriiImperiumRomanum.
Choćźródładostarczająwieluinformacji,tonaszawiedzaniejestpełna,gdyżgwardiapretoriańskapojawiasięwnichnieregularnie.Wielufaktówczywydarzeńnie
znamyiprawdopodobniepozostanietakjużzawsze.
Termin„gwardiapretoriańska”jestpojęciemwspółczesnym.Rzymianieokreślalicesarskichgwardzistówzbiorcząnazwącohortespraetoriae–„kohorty
pretoriańskie”,aichobózwojskowyjakocastrapraetorialubpraetoriana(„koszarypretoriańskie”)albocastrapraetorianorum(„koszarypretorianów”),nienadającani
