Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
KatarzynaKulikowska,CezaryObracht-Prondzyński
Wstęp
Pokażmiswójśmietnik,apowiemci,jakącywilizacjąjesteś.Wyobraziłasobieśmietnikswojejcywilizacji,tejwielkomiejskiejodmianyśrodkowo-czyjuż
zachodnioeuropejskiej,zniewidocznymilatyfundiamiwChinachiIndiach.PodobałsięonMai.Znajdowałosiętamsporojedzenia,ubrania,sprawne
sprzętyRTViAGD,meble,sporozabobonów,miejskichlegend,taśmVHSipłytDVD,sporoprzejrzałychdogmatów,kłamstwinierówności,sporoidoli,
świętychistereotypów.Małoktóracywilizacjamogłaposzczycićsiętakzasobnymśmietnikiem.Majaodczuwałacośnakształtdumyzrośniętej
zniepokojem.Obytegośmietnikaniedopadłkryzys,niechsiępowiększa,niczymwszechświat,ażdocałkowitegoostygnięcia.Wtedyprzezwieczność
zrobimyutopię.Mniejużniebędzienamiejscu,będęnaśmietniku.
IgnacyKarpowicz,Ości[1]
KsiążkaŚmiećwkulturzetointerdyscyplinarnarefleksjanadproblemem„śmieci”.Pojęcietotraktujemyzarównowąsko,dosłownie,jakiszeroko,
metaforycznie.Wujęciuwąskiminteresujenasanalizaprzedmiotów-śmieci.Wujęciuszerokimhasło„śmieć”rozumiemyjakowszystko,cowkulturzezostaje
zepchniętenamargines,ulegaspołecznemuwykluczeniu.„Śmieć”jakoto,co„niepotrzebne”,wydajesiębardzozręcznąprzenośnią.Jejużyciepozwalaoświetlić
różnefragmentyrzeczywistościspołeczno-kulturowej,którezpozoruniemusząmiećzesobąwielewspólnego.Zbędne,wadliwe,uszkodzone,niemodne,
brzydkie,wykluczone,przestarzałe,nieaktualne,niepasujące,brudne,zniszczone,odrzucone,bezwartościowe,niewłaściwe–towybraneokreśleniamogące
definiowaćstatustego,costajesięodpadem.Niektórymaspektomtegozagadnieniapoświęconostosunkowodużouwagiwmyślihumanistycznej;innym
zdecydowaniemniej–wartowtymmiejscuprzywołaćsłowaZygmuntaBaumana:„Pozbywamysięśmieciwnajradykalniejszyinajskuteczniejszysposób:nie
patrzymynanie,sprawiając,żestająsięniewidzialne,iniemyślimyonich,sprawiając,żestająsięniedopomyślenia”[2].Ile„ukrytych”historiiokulturze
możnaopowiedziećdziękiśmieciomimetaforze„śmieci”?
Gdyrozpoczynaliśmypracenadksiążką[3],interesowałynasprzedewszystkimnastępującezagadnienia:konstruowaniepojęcia„śmieć”wkulturze;
(nieistnienie)śmieciwkulturzeniedoborui(nadprodukcja)śmieciwkulturzenadmiaru;proceswytwarzaniaipozbywaniasięśmieci;semiotykaśmieci;
przestrzeniesłużącedogromadzeniaodpadówi„śmiecipotencjalnych”;ludzieutrzymującysięzpraczwiązanychześmieciami;„ludzie-śmieci”;recykling
(wżyciucodziennym,sztuce);śmieciaindywidualneiinstytucjonalne(muzealne)kolekcjonerstwo;„śmieć”jakowiedzaniepotrzebnawsprawnym
funkcjonowaniuwświecie.Każdyztychproblemówzostałodzwierciedlonywksiążce.Małotego,znalazłosięwniejwieleinnychtreścizwiązanychztytułową
kwestią.
MożnabyłobyzawołaćzaIgnacymKarpowiczem:„Pokażmiswójśmietnik,apowiemci,jakącywilizacjąjesteś”[4].Procesdefiniowania„śmieci”jest
uwarunkowanykulturowo–podkreślajątowtymtomiemiędzyinnymiZygmuntBauman,MarianGolka,RochSulima,WaldemarKuligowski.Produkcja
odpadówtrwanieprzerwanieibyćmożetowłaśnieonajest„prawdziwąnamiętnością”[5]nietylkomieszkańcówLeonii,aleizwyczajnychobywateli
ponowoczesnegoświata.Potrzebajednakwnikliwychobserwatorów,namiaręMarcoPolozpowieściItaloCalvino[6],bytozjawiskodostrzecizinterpretować
[7].Podstawowekierunkizostałyjużwskazane.Zasadniczykanonpraczdziedzinyhumanistyki,którewsposóbbardziejlubmniejbezpośrednidotykają
problemu„śmieci”,tworząprzedewszystkimdzieła:CzystośćizmazaMaryDouglas[8]orazŻycienaprzemiałZygmuntaBaumana[9].Odwołaniadonich
stanowiąwspólnymianownikwieluartykułówpublikowanychwtejksiążce.Dużeznaczeniedlaczęściautorówmająrównieżpracez„lokalnego”
antropologiczno-kulturoznawczegopodwórka:Antropologianieczystości.StudiazkulturysanitarnejWarszawyWłodzimierzaKarolaPessela[10]orazŁowcy,
zbieracze,praktycyniemocy.EtnografiaczłowiekazdegradowanegoTomaszaRakowskiego[11].Bezwzględunato,czyodniesieniadonichpojawiającesię
wposzczególnychtekstachŚmieciawkulturze,mającharakterafirmującyczypolemiczny,trzebaotychksiążkachwspomnieć,gdypodejmujesięokreślony
rodzajrefleksjinatematśmieci.Istotne„punktyzaczepienia”wyznaczajątakżepublikacje:RubbishTheory.TheCreationandDestructionofValueMichaela
Thompsona[12],Kulturamaterialnawrzeczywistościspołecznej.Wartości,działania,styleżyciaTimaDanta[13]orazŚwiatrzeczy.Zarysantropologiczny
JanuszaBarańskiego[14].Ponadtowartoprzywołaćartykuły,któreznalazłysięwtomie„KulturyWspółczesnej”poświęconymzagadnieniuOdpady
wkulturze/kulturaodpadów[15].oraztekstMarkaKrajewskiegoŚmieciwsztuce.Sztukajakośmieć[16].Ciekawetropydoanalizyodpadówpodsuwałyprace
RochaSulimy[17].Wymienionepublikacjestanowiąjedynieszkicbibliografiiproblematyki–spisliteratury,doktórejnajczęściejodnosząsięautorzyŚmiecia
wkulturze.
Zakładaliśmy,żebędziemyporuszaćsiępomarginesachkultury,ajednakznaleźliśmysięwsamymjejcentrum.Zgromadzoneprzeznastekstystająsię
wpewnejmierzediagnoząwspółczesności.Zczęściwyłaniasięinteresującyportretponowoczesnejrzeczywistości.Jesttoobrazświata,zktórego–pókico–nie
dasięwyrugowaćmarnotrawstwa,awciążniezaspokojonapotrzebakonsumpcjistanowisiłęnapędowągospodarki.Relacjemiędzyludzkieuległy
tuuprzedmiotowieniu–nierzadkotraktujemysiebienawzajemjaktowarzwszystkimitegokonsekwencjami:towarmabyćprzydatny,bezproblemowy
wużyciu/obsłudzeiłatwozbywalny[18].Zakłóceniestosunkówopartychnatychzasadachrodziproblemy–indywidualne,instytucjonalne,społeczne
[19].Infrahumanizacjadominuje[20].Jesteśmyskazaninanadmiar.Ztrudemporuszamysięwgąszczuinformacji–niejednokrotnieniedajemysobierady
zrozpoznaniemichznaczenia,poddaniemichskutecznejselekcji.Wkonsekwencjizanikasens,zmniejszasięsprawnośćdziałania,zdolnośćrozumienia
rzeczywistości[21].Uznajemyzaśmiećto,codoniedawnadarzyliśmyszacunkiem[22].Naszerelacjezprzedmiotamiiśmieciamisąowielebardziej
skomplikowane,niżprzywykliśmysądzić[23].
Aleczyprodukcjaśmiecijestwyłącznieprocesemnegatywnym,którymusimypostrzegaćpoprzezpryzmatmarnotrawstwa,wykluczenia,nadmiaru?Czy
możliwybyłbydobrobyt,rozwój(równieżwznaczeniuintelektualnym)bezintensywnegowytwarzaniaodpadów?Iwreszcie–czyfaza,wktórejprzedmiot,idea,
człowiekstajesię„śmieciem”,tostannieunikniony?Jakajestwtymświecierolahumanisty?Czypowinienprzyjąćpostawęzaangażowanąibezwzględnie
stawaćpostronietychzmarginalizowanych,zdominowanych?Obraćpozycjęstrażnikatradycji,którydbaoto,byprzedmiotyiideezbytwcześnienietrafiły
nakulturowyśmietnik?Opieraćsięczypotulniezgadzać,gdysamzostaniewykluczony(zpublicznegodyskursu;naukiuznanejzaspołecznie„przydatną”;grupy
„prawomyślnych”)?Szybkoreagować–wnikliwymkomentarzem–nabieżącewydarzenia?Wtymtomie–niezawszewprost–podejmujemytakżetegorodzaju
dyskusję,zakładając,żejejcelemniejestpełnazgodaczywypracowaniejednolitychrozwiązań,aleposzerzaniepolarefleksji.
KsiążkaŚmiećwkulturzedzielisięnapięćczęści.Wpierwszej,zatytułowanejWkierunkuśmieciologii,znalazłysięartykułyZygmuntaBaumana,Mariana
GolkiiRochaSulimy.Mająonenajbardziejwszechstronny,przeglądowyiogólnycharakter,dziękiczemustanowiądoskonałyteoretycznywstępdodalszych
analizpojęcia„śmieć”.
ZygmuntBauman,odwołującsiędoustaleńMaryDouglas,definiujeśmiećjakoto,„coniejestnaswoimmiejscu”.Niemożnabyłobymówićośmieciu,
gdybynieprzeświadczenieoistnieniubądźmożliwościzaistnieniaładu.Zatemśmiećtoodpadprocesuzaprowadzaniaporządku.Powstanieśmieciałączysię
znowoczesnością:„bytnowoczesnytotyle,coładotwórstwonieustające,obsesyjneikompulsywne(zwane»modernizacją«),awięctakżeinieprzerwane
wytwórstwoodpadówiodrzutównieuchronniemutowarzyszących”.Płynnanowoczesność–najważniejszepojęciedlasocjologiiBaumana–charakteryzujesię
zmniejszaniemsię„terminuprzydatności”kolejnowprowadzanychporządków,icozatymidzie,dynamicznymwzrostemprodukcjiśmieci.Baumanprzypomina,
żecelemrynkówniejestzaspokajaniepotrzebczłowieka,aichwytwarzanieiwkonsekwencjikształtowaniepożądanegowzoruklienta–ciąglenienasyconego.
Równieżrzeszeludzkichodpadówwciążrosną,nietylkowzwiązkuzprzemianamispołeczno-gospodarczymi,aleiindywidualizacjąprocesuładotwórstwa.
IlustracjeskutkówdziałaniategorodzajumechanizmówstanowiąwedługBaumanaprogramytelewizyjnetypu„WielkiBrat”,„Najsłabszeogniwo”,„Agent”.
Ucząone,że:nikomuniemożnazaufać,nanikogoniemożnaliczyć,niktniejestniezbędny,zasługiniemająznaczenia,wkażdejchwilimożeszstaćsię
odpademetc.
ArtykułMarianaGolkiNadmiariśmiećwkulturzedzielisięnadwieczęści.Wpierwszejautormierzysięzproblememnadmiaruwytworówkulturowych,
wszczególności–nadmiareminformacji.Uznajenadmiarzawytwórzachodniejnowoczesności.Piszeozalewieiprzedawkowaniuinformacji,kłopotachzoceną
