Treść książki

Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Awiwą,kiedytużprzedpowstaniemwarszawskimurwałsięjejkontaktzprzedstawicielem„Żegoty”.Jesienią1944r.RychowieckieiAwiwę
wywiezionowokoliceŁowicza,trafiływprawdziedoróżnychgospodarstw,aleniestraciłyzesobąłączności.Gdywojnasięskończyła,Rychowieckie
przeniosłysiędorodziny,wiadomobyło,żeAwiwaniemożetamdonichdołączyć.Cotydzieńwięc,przemierzającdystanskilkunastukilometrów,
odwiedzałaWandęijejmatkę.Przezdłuższyczaszamierzałapozostaćprzyswoimokupacyjnymnazwisku,uwojennychopiekunekszukałarodzinnego
ciepła.WkońcuWandzieudałosięjąnakłonić,byzgłosiłasiędoświeżoutworzonegowŁowiczuKomitetuŻydowskiego.Pośródnazwiskludzi
znanychwspołecznościżydowskiejAwiwawymieniłatakżeAdolfaBermana,któryzostałniezwłoczniepowiadomionyotym,żeonażyje.Zarazpotem
przekazałtęinformacjęChaimowiFinkelsztejnowi.28sierpnia1945r.Finkelsztejnzadepeszowałdocórki:„[jestem]szczęśliwy,mogącsię
dowiedzieć,żeocalałaś.Kochanie,niemartwsię,niedługosiępołączymyiznajdziemymamęiTusię”46.DorozmówoTusiimatceFinkelsztejnnigdy
po​temjużniewra​cał.
PrzedwyjazdemzPolskiAwiwanakrótkotrafiładożydowskiegodomudzieckawOtwocku.Tamteżwoczekiwaniunaformalnościumożliwiające
połączeniezojcemwrazzinnymidziećmiprzygotowywałasię—zpowodzeniem—doegzaminówkwalifikującychdorozpoczęcianauki
wgimnazjum.8września1945r.AwiwaFinkelsztejn,wyposażonawlistypolecająceodministrasprawzagranicznychorazJakubaBermana,
podsekretarzastanuwPrezydiumRadyMinistrów,dotarładoposelstwapolskiegowSztokholmie.ZamieszkałazambasadoremPolskiAdamem
Ostrowskimijegożoną47,przezcałypobytwSzwecjiojejpotrzebydbalitakżeGustawaBychawskaijejmążJózef—działaczZwiązkuŻydów
Pol​skichwSzwe​cji.
„Wysoka,smukła,harmonijnierozwiniętadziewczynka,omiłejsłodkiejbuzizżywymioczami.Ogromniedajesięlubić.Mądretodziecko.Niejest
wcalenieśmiała,aprzytymbardzodelikatna.Zewnętrzniezupełnieniemaśladuprzeżytychokropności.Mawsobiepewnąrezerwę,widocznie
wyrobionąprzezanormalnewarunki.Aleterazjestjużzupełnieswobodnaiwesołaznami”—pisałdoChaimaFinkelsztejnaojegocórcezaraz
poprzyjeździeJózefBychawski48.„Niechcęożywiaćwniejbolesnychwspomnień,tymbardziejżejakwidzę,nielubionapowracaćmyślą
doprzeszłości,przeciwnie,mawsobiepędnaprzód.Rwiesiędorozrywek,chciałabywszędziebyćiwszystkowidzieć[…]”—charakteryzowała
AwiwęwinnymliściedoFinkelsztejnaGustawaBychawska49.Niecodalejdodawała:„Jestbardzoczujnaiwswejmałejgłówcekombinuje,nieraz
trud​nozgad​nąćco.Naj​trud​niejjestwie​dzieć,cosiędzie​jewjejser​dusz​ku[…]”50.
16listopada1945r.AwiwaFinkelsztejnwyruszyłanaspotkanieojca.WyjechałapociągiemzeSztokholmudoportuwOslo,skądwypłynęła
doNowegoJorku.Pomniejwięcejdwóchtygodniachdotarłanamiejsce.Wporciepowitałjąojciec…PorazkolejnyAwiwazostałaprzeniesiona
wzupełnieobceśrodowisko.WUSAjednakzdecydowałasięzamieszkaćnastałe.Wmaju1950r.uzyskałaobywatelstwoamerykańskie.Wpołowielat
pięćdziesiątychukończyłaUniwersytetColumbiaipodjęłapracę.W1967r.wyszłazamąż,napoczątkulatsiedemdziesiątychurodziłajedynegosyna,
Riszona.Dodziśzajmujesiępsychoterapią.Madwojewnuków.Jakmówiosobie—wciążczujesięsyjonistką,alejestteżbardzoprzywiązana
doAme​ry​ki,któ​radałajejży​cie,ja​kie​gonig​dyniemia​ła​bygdziein​dziej…
KontaktzRychowieckimiAwiwautrzymywaładokońcaichżycia:Wandazmarław1947r.,jejmatkaMaria—około1968r.Wzażyłejprzyjaźni
pozostawałarównieżzjedynymocalałymsynemRochmanów—Mańkiem—ijegożonąLili51,którzypodkonieclatczterdziestychtąsamącoona
drogą—przezSzwecję—zpomocąChaimaFinkelsztejnadotarlidoUSAituosiedlinazawsze.WciążjestwstałymkontakciezLucynąTychzdomu
Ber​man.
ChaimFinkelsztejnpozostałzwiązanyzinstytucjamiżydowskimi.JeszczewczasiewojnypodjąłpracęwŚwiatowymKongresieŻydów,później
kierowałLocationCenter,którezajmowałosię„wyszukiwaniemkrewnychiukładaniemlistocalonychŻydów”—jaktłumaczyłcórce52.Jego
ostatnimmiejscemzatrudnieniabyłInstituteforJewishResearch(InstytutBadańŻydowskichwNowymJorku),gdziepracowałjakoadministrator
ibadaczHolokaustu.PoponaddwudziestulatachodrozstaniazRywkąFinkelsztejnzdecydowałsięnapowtórnyzwiązek.Jegożonąitowarzyszką
życiaprzeznastępneczterydekadybyłaJadwiga,wdowapoSalomonieTemchinie.W1978r.Finkelsztejnopublikowałmonografięnatemat„Hajntu”,
książkęniezastąpionądlawszystkichbadaczynietylkoprasyżydowskiej,alewogóleżydowskiegożyciawPolscemiędzywojennej53.Jużpośmierci
mężaJadwigaczuwałanadtłumaczeniemksiążkinaangielski,wprojekciewzięliudziałochotnicy,amonografiawobuwersjachjęzykowychdostępna
jestwin​ter​ne​cie54.Cha​imFin​kelsz​tejnzmarłw2001r.wwie​ku102lat,Ja​dwi​gaFin​kelsz​tejnprze​ży​łagoosześćlat.
*
Niesposóbuciecodpytania,jakączęśćprawdyowarunkachżyciarodzinywokupowanejWarszawieznałChaimFinkelsztejn.Listyprzynosiłynikłą
tylkowiedzęoówczesnychrealiach.DostonowanychwypowiedziRywki,pozbawionychopisówcodziennegotrudu,problemów,zktóryminiechybnie
sięborykała,mimochodemtylkoprzenikałyokruchyinformacjiookupacyjnejrzeczywistościifaktycznympołożeniuTusi,Awiwyiichmatki.Głęboko
wstrząsnęłaFinkelsztejnemniespodziewanawiadomośćoprawiejednoczesnejśmierciGoldreichów:Rojzy—przyrodniejsiostryRywki—ijejmęża
JosefaAriego,jakadoNowegoJorkudotarłanapoczątkumarca1941r.Niepozostawiałyjednakzłudzeńipowtarzającesięwcześniejprośbyopaczki
(„niemogępowiedzieć,żebyśnieprzysyłałpaczek”55,„Jeślicinietrudno,proszęciebie,żebyśprzesyłałpaczki,iletylkomożesz”56,„jeślimożesz,
przysyłajciąglepaczki”57,„Mójjedyny,jeślimożeszprzysłaćoliwę,ser,konserwyiherbatę,tobardzocięotoproszę.Tojestwszystko,wczym
możesznampomóc”58),nabierającezupływemczasudramatyzmuapeleopomocdlainnych,zaprzyjaźnionychrodzin(„BądźusióstrWajsandowej,
żebyprzysyłałypaczki,booniumierajązgłodudosłownie”59)czymającewzamierzeniuuspokajaćwzmiankiwskazującenabezmiarmożliwego
cierpienia(„Mójdrogi,bądźspokojny,nicnamniebrakuje,myśmyjeszczeniegłodowały,dajBożedalejniegorzej”60,„zgłodunie
umrze​my”61).KorespondencjazrodzinąniebyłazresztąjedynymźródłemwiedzyFinkelsztejnaosytuacjiŻydówwokupowanejPolsce.Docierały
doniegoprzekazy,jakiejegokoledzyotrzymywaliodswoichbliskich,głosytych,którzyzdołaliumknąćzPolskijużporozpoczęciuwojny,wśródnich
Moj​że​szaMar​ka62,kolejnychprzybywającychdoUSAuchodźcówżydowskichzEuropyczypoprostuosóblepiejpoinformowanych,takichjakSoniek
Kukiełka.Tenostatnidonosiłwlutym1940r.:„Wiadomości,jakiejaodnich[Rochmanów—E.K.-F.]otrzymuję,sąpoprostustraszne.Mrózdochodzi
do[-]40C.Wielkieopadyśnieżneuniemożliwiajądowózwęglaiśrodkówżywności.Inadobitekostatniowyszłorozporządzenieoprzymusowejpracy
dlaŻydówodlat16–50.[…]OtrzymałemlistodEstery,wktórymmipisze,żemusiprzerwaćpisanielistudojutra,bopalcejejskostniałyiniemoże
utrzymaćpiórawręku.[…]UnasnaSiennej72,gdziemyśmymieszkali,zostałotylkodolne3piętra.Domten,oilesobiePanprzypomina,miał
6pięterwysokości.[…]WyobrażasobiePannapewno,wjakichnorachonidziśmieszkają,niczemsowywlesie.Miesiąctemudonieślimizwielką
ra​do​ścią,żewmiesz​ka​niujużmająwszyst​kieszy​by.Ro​zu​miePan,żewsta​wie​nieszybjestta​kimzda​rze​niem,któ​rewar​to[o]pi​saćwli​ście[…]”63.
„Mójdrogi,stalemniesiępytasz,skądbierzemynażycie,mójkochany,dlaciebiemusiwystarczyć,żeżyjemy,jakżyjemy,musibyćobojętne”
—pisałaRywkaFinkelsztejn64.Trudnodziśautorytatywniestwierdzić,zczegowynikałajejiTusipowściągliwośćwinformowaniuChaima
orzeczywistympołożeniurodziny.Zpewnościąliczyłysięonezmożliwościąingerencjicenzuryniemieckiej65(„Szczegółowoonasniemogę
cipisać”—deklarowałaRywkawewrześniu1940r.66),byćmożeobawiałysięnawetzatrzymanialistów,aleniebyłatoprzyczynanajważniejsza.
PrzedewszystkimkierowałanimibowiemtroskaoFinkelsztejna.Dlategoniepisałynatematytrudne—oileichdotyczyły,tobyłzasadniczypowód,
dlaktóregoociężkiejzapewnewprzebieguchorobieRywkilatem1941r.67poinformowałyChaimadopieropostfactum.Miałyjasność,żepodejmuje
onwszelkiedziałania,byimpomóc.Zkolejnymiupływającymitygodniamirozłąkirozumiałycorazlepiej,żemożliwości,jakimidysponuje—mimo
nadludzkichwysiłków—pozostająmizerne(lekturalistówwyraźniepokazuje,jaknarastaławRywceświadomośćniemocy,bezradnościjejmęża;
awrazzniązmieniałasięionasama—zszukającejoparciawmężuwtę,któradajesiłę).Doskonalerozumiałyjegocierpienie(„Niemogęsobie
darowaćtego,żemojejżonieimoimdzieciomjestźle,ajażyjęwdobrychwarunkach.Wyglądatak,jakjabymuciekłodniebezpieczeństwaibiedy
izostawiłwasnałaskęlosu”68—pisałFinkelsztejnitozdaniejakmantrapowracałowjegolistach)ipoprostuchciałymuoszczędzićniepotrzebnego
bólu.
*
Mimolicznych,zmieniającychsięwczasieograniczeń,dotykającychzwłaszczaludnośćżydowską69,pocztawokupowanejPolscefunkcjonowała