Treść książki

Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
informacji,zaznaczyłamjedyniewprzypisiemoment,odktóregoFinkelsztejnzacząłregularniesygnowaćlistyswoimadresem).Pierwsza,najdłuższa
częśćwypowiedziChaimaFinkelsztejnaadresowanabyładożony.Wosobnymakapicie,oddzielonymnajczęściejinterlinią,zwracałsiędostarszej
córki,Tusi,poczymnastępowałaznówgraficzniewydzielonaczęśćlistu—przeznaczonadlamłodszejcórki,Awiwy.Zdarzałosiętakże,żepisał
doTusiiAwiwyrazem.Listypodpisywałzapewneodręcznie,dlategowodpisachkończąsięsłowami„Wasz”i„Twój”,rzadziejpełnąformułą„Wasz
tatuś”,„TwójChaimszy”(wewszelkichmożliwychwariantach).DoswoichlistówFinkelsztejndołączałnierzadko—czasaminaosobnychkartkach,
niejednokrotniepoprostuwoddzielnymakapicie—wiadomościskierowanedoosóbznajbliższejrodzinyi/lubprzyjaciółrodziny.Wszystkie
zachowanedopiskipotraktowałamjakointegralnączęśćkorespondencjiChaimaFinkelsztejnazżonąicórkamiiwłączyłamdoksiążki,nawetgdy
wramachporządkówarchiwalnychzostałyonerozdzielone.Zgodnieztąsamązasadąwksiążceniezostałyzamieszczonezachowaneodpisylistów
wy​sła​nychzNo​we​goJor​ku,któ​reFin​kelsz​tejnwy​słałbez​po​śred​niodoad​re​sa​tów.
GłównymiautorkamiwiadomościzWarszawy—tychwspólnych,alenierzadkorównieżwysyłanychosobno—byłyRywkaistarszacórkaTusia.
DoichlistówdołączałazwykleconajmniejkilkasłówmłodszaAwiwa,która—cowyraźniejestwidocznenapoczątkukorespondencji—dopiero
nabieraławprawywpisaniu.Stosunkowoczęstodopisywalisięrównieżciwszyscy,którzyzżonąicórkamiFinkelsztejnapozostawaliwstałym
kon​tak​cie.
Zgodniezogólnieprzyjętymizasadamiedycjidokumentów,atakżewtrosceowygodęczytelnikówujednoliciłamzapiselementówstałychlistu.
Wnagłówkuumieszczonazostałapełnanazwamiejscanadanialistuorazdatawzestandaryzowanejformie.Jeśliczasnadanialistuokreśliłam
napodstawiewłasnychwyliczeń(niezostałonsprecyzowanyprzeznadawcęlubpiszącywpisałbłędną—jakwynikałoztreściwiadomości—datę),
ustaleniapodawałamwnawiasiekwadratowym,opatrującjestosownymprzypisem.Częścilistówskierowanedoosobnychadresatów—wwypadku
wiadomościChaimaFinkelsztejna,wwypadkulistówzWarszawy—napisaneprzezróżneosoby,wdrukuzostałyrozdzieloneodsiebieinterlinią.
Za​cho​wa​łamtak​żena​głó​wekzdatąimiej​scem—oilezo​sta​łynimopa​trzo​ne.
Korespondencjazostałaułożonachronologicznie—zakładałam,żedziękitemuczytelnikstaniesięświadkiemprowadzonejnaodległośćrozmowy
Finkelsztejnów.Wrzeczywistościjednak,jaksięokazało,nierzadkoprzypominaonabardziejmonologniżwymianęmyśli.Nietylkodlatego,
żeFinkelsztejnowiepisaliwzmiennymrytmie—zwłaszczaRywkaiTusia(wysyłałyodjednejdosześciuwiadomościmiesięcznie,wyjąwszyokres
chorobyRywkiwlecie1941r.,miesiące,wktórychkomunikowałysięzFinkelsztejnemczęściej,przeplatałysięztakimi,wktórychodzywałysię
doniegoskąpo,tymczasemChaimodwrześnia1940r.wysyłałconajmniejtrzylistymiesięcznie,aodpoczątku1941r.pisałzcotygodniową
regularnością).Równieżfakt,żeczęśćlistówChaimaFinkelsztejnazpierwszegookresukorespondencjipoprostuzaginęła(ocalałyzaledwieodpisy
trzechjegoli​stówna​pi​sa​nychwcze​śniej),niewy​ja​śniacał​ko​wi​ciewra​że​nia,ja​kiepo​zo​sta​wialek​tu​rali​stówwza​pro​po​no​wa​nymukła​dzie.
Treśćlistówpodanazostaławbrzmieniuoryginalnym—koniecznezmianyograniczyłysiędopoprawieniaortografiiiinterpunkcjioraz
wprzypadkachjednoznacznychewidentnychbłędówliterowych(opuszczenialubprzestawienialiter).Kierującsięobowiązującymizasadamiortografii,
uwspółcześniłamrównieżpisownię,zmieniałamteżokazjonalnieprzezpiszącychstosowanyzapisfonetycznysłów[np.„bogać”zamiast„bogacz”].
Wszystkiezmiany:rozwinięcianieistniejącychskrótów,niedokończonesłowaiuzupełnieniatekstuoryginalnego,zaznaczałam,wstawiającjewnawias
kwadratowy;gdyniemiałampewności,czymojapropozycjajestwłaściwa,opatrywałamjąznakiemzapytania.Nieczytelnesłowaorazzniszczenia
dokumentuoryginalnegouniemożliwiającejegoodczytanieoznaczyłamwtekściewielokropkiemwnawiasiekwadratowymi—jeślibyłotokonieczne
—wprzy​pi​siewy​ja​śnia​łam,naczympo​le​ga​łatrud​ność.Wsto​sow​nychprzy​pi​sachtak​żepo​da​wa​łamin​for​ma​cjeopod​kre​śle​niachwtek​ścieory​gi​na​łu.
Oddzielnychrozstrzygnięćwymagałapisowniaimioninazwisk.Ichzapiswlistachbywałniekonsekwentny,częstoniezgodnyzpóźniejszymi
dokumentami,wwypadkuniektórychosóbinnyniżwliteraturze.(Pełnywykazodmianimieniainazwiskaużywanychwkorespondencji,
uwzględniającyrównieżmutacjepisowniwystępującewliteraturze,podawałamwpierwszymprzypisieodnoszącymsiędodanejosoby,figuruje
ontakżewzamieszczonymnakońcuksiążkiindeksie).Wnielicznychtylkosytuacjachróżnicewytłumaczyćmożnanieuwagą,zwykłąpomyłką.
Problemtenzresztąpowracawewszystkichopracowaniach,wktórychwystępująnazwytranskrybowanezzapisuwalfabeciehebrajskim.
Wprzypadkachwątpliwychprzyjmowałam,żezapispolskinazwiska—jeślibyłotonazwiskoosoby,którazPolskipochodziła—musiodzwierciedlać
jegobrzmienie(nierzadkotakżeodwzorowaneukłademliterwłaściwymdlajęzykaniemieckiegoczyangielskiego),dlategowłaśniekońcówkę„-stein”
wprzypadkachniejednoznacznychzapisywałamjako„-sztejn”lub„-sztajn”.Wpodejmowaniudecyzjikilkakrotniepomocnaokazałasięksiążka
ChaimaFinkelsteina,wktórejpodawałonnazwiskatakżewzapisiefonetycznym106.Zestawiającwszystkiemożliweużycianazwiska,jakowzór
traktowałamwpierwszejkolejnościzapisstosowanyprzezsamychzainteresowanych,zwłaszczajeślinazwiskoumieszczonebyłowkontekściejęzyka
polskiego.OzastosowanejwksiążcetranskrypcjinazwiskaFinkelsztejnprzesądziłwłaśniefakt,żewtakiejnotacjiużywałagozregułyRywka
Finkelsztejn,adresującswojelistydomęża.TaksamopostanowiłamtranskrybowaćnazwiskowszystkichczłonkówrodzinyChaimaiRywki,jakteż
—comożebudzićwięcejwątpliwości—niezwiązanychznimiwięzamikrwiNechemii,Noacha,AleksandraiMojżesza[Mojszunia].Uznałam
bowiem,żeskoroNechemiirównieżbrakowałokonsekwencjiwtejsprawie(kartkiponiemieckupodpisywałFinkelstein,alejakoichadresatfigurował
zarównoChaimFinkelstein,jakiFinkelsztajn107),azzasadytaksamozapisywałnazwiskoswojeiChaima,toijapowinnamzapisywaćjeidentycznie.
WystępującewkorespondencjiobocznościpisowniimieniazostawiłamtylkowodniesieniudoRywkiFinkelsztejn.Wmoimprzekonaniumnogość
for​muł,ja​ki​miCha​imFin​kelsz​tejnzwra​całsiędoniej:Ryw​ke​łe,Ryw​ke​le,Ryw​ka​le,Ryw​ka​łe,od​zwier​cie​dlajegope​łenczu​ło​ścisto​su​nekdożony.
Wychodzączzałożenia,żelistydoskonaledokumentująspecyfikęjęzyka,jakimposługiwalisięichnadawcy,atakżedokonującesięwnim
nabieżącoprzekształcenia,niekorygowałamarchaicznychformjęzykowych,nieujednolicałamichtakżewsytuacjach,gdyautoromlistówbrakowało
konsekwencjiwichstosowaniu(dlatego„zadowolić”występujenaprzemienniez„zadowolnić”,„wytłumaczyć”z„wytłomaczyć”).Niekorygowałam
używanychprzezFinkelsztejnówzbiteksłownychodwołującychsiędopowszechnieznanychzwrotówidiomatycznychlubzwiązkówfrazeologicznych,
którychsens—mimoprzeinaczenia—pozostałoczywisty(np.„wziąćsięwręce”zamiast„wziąćsięwgarść”).Niepoprawiałambłędnieużywanych
formgramatycznych,jeślinieutrudniałotozrozumieniatreści—wnawiasiekwadratowympodawałamjednakformęprawidłową,takbydlaczytelnika
byłojasne,żeprzedrukowanyzapisniewynikazprzeoczeniaautoraedycji.Wnielicznychprzypadkach,gdybłędyjęzykoweczyniłyteksttrudno
zro​zu​mia​łym,wna​wia​siekwa​dra​to​wympo​da​wa​łampo​praw​nąfor​mę,wod​no​śnymprzy​pi​sieprzy​ta​cza​łamzaśza​pisory​gi​na​łu.
ListyzWarszawyopatrzonezostałykrótkąnotkąinformacyjnązamieszczonąwprzypisie.Zzachowanychkopertikartpocztowychodczytałam
stemple,którymiprzesyłkazostałaopieczętowana,atakże—jeślibyłotomożliwe—datyjejnadaniaoraznadejścia.Pozadatowanymipieczęciami
urzędówpocztowychwWarszawieiNowymJorkulisty—przezcałyokrestrwaniakorespondencji—stemplowanonapisemDeutschePostOSTEN
orazpieczątkąWehrmachtu,którawtymczasiezmieniłakilkakrotniewielkośćorazbrzmienieodbijanejformuły(początkowo:„Oberkommandoder
WehrmachtGeprüft”[sprawdzone],późniejtakże„OberkommandoderWehrmacht”,wreszcie—odlutego1941r.—„OberkommandoderWehrmacht
Briefemet”).Odpoczątku1940r.wiadomościwychodzącezWarszawyregularniepieczętowanorównieżstemplemwarszawskiegoJudenratu,
nierzadkoteżnapisemGe
​
öf
f
​
​
net[otwarte]iGe
​
prüft[sprawdzone].Nieudałomisięwyjaśnićpochodzeniaiznaczeniaczasemprzystemplowanych,
czasemzaśwpisywanychodręcznieciągówcyfr,którymipoznaczonajestcałakorespondencja.Doopisuwłączyłamponadtotreśćnotatek,
sporządzonychnajpewniejprzezChaimaFinkelsztejna,którymizostałyoneniejednokrotnieopatrzone.Niewypisywałamnatomiastdanychonadawcy
—nominalnie,niezmiennieiniezależnieodstanufaktycznegoautorkąlistówbyłaRywkaFinkelsztejn,ażenieprzetrwałykopertyodlistówwysłanych
jużpoprzeprowadzcewymuszonejzmianągranicgetta,wszystkiepozostałesygnowanesąprzedwojennymadresemFinkelsztejnówprzyul.Siennej.
Jeżeliniezachowałasiękopertaalbozostałaprzyporządkowanadoniewłaściwegolistu(cosięzdarzyłoraz),odnotowałamtoosobno.Zprzyczyn
oczywistychwodniesieniudowiadomościwysłanychzNowegoJorkupodobneinformacjeudałosięzgromadzićtylkonatematprzesyłekzwróconych
nadaw​cy.
*
„[…]teraźniejszośćdlanasnicsięnieliczy”—pisałaRywkaFinkelsztejnzgettawarszawskiegowczerwcu1941r.doswegomężawNowymJorku.
Listy,skoncentrowaneczęstonasprawachzpunktuwidzeniazewnętrznegoobserwatoradrobnych,napisanejęzykiemzanurzonymwrodzinnejhistorii,
rozedrganeodemocji—tychwyrażanychotwarcieibuzującychpodpowierzchniąsłów—dokumentująsiłęłączącejFinkelsztejnówwięzi.Sątakże