Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
NowespojrzenienaLalkę
21
waniaautentycznychpierwowzorówkamienicwarszawskichopisanychwpowieści.Ak-
cjiwmurowaniatablicpamiątkowychwdomachnaKrakowskimPrzedmieściu(1937)
patronowałyzgodnieirówniegorliwie„WiadomościLiterackie”iendecka„MyślNa-
rodowa”.SkwapliwieszukanowLalcepogodnejatmosfery„starych,dobrychczasów”.
Wtymklimaciepowstałaprzedwojennaksiążkazbiorowao„staroświeckimsklepie”
Wedla;stądwywodzisiętakżeemigracyjneepitafium„miłejWarszawiePrusa”wPo-
rankuwarszawskimStanisławaBalińskiego.
„Jaktobyłonaprawdę?”
Topobieżnespojrzeniewsteczwydawałomisięnieodzownym,ażebyuwidocz-
nićcałenowatorstwostudiumoLalceJanaKotta,drukowanegowrokuubiegłym
w„Kuźnicy”,ateraz(bardzosłusznie!)utrwalonegoiudostępnionegowformieksiąż-
kowej1.TawycieczkaKottawprzeszłośćwiążesięściślezjegodziałalnościąwzakresie
krytykipostulatywnej,zokresem„walkiorealizm”.Lalkazostaławybrana,jakoprzy-
kład„wielkiegorealizmu”,jakopolskiodpowiednikbalzakowskiejKomediiludzkiej,
jakopowieść,wktórej„losindywidualnywyrastaponadszarąprzeciętnośćijakgdyby
wykutywsamymmaterialehistorii,wyrażalospokolenia”(s.29).Żebyjednaktoudo-
wodnić,trzebabyłonajpierwprzełożyćjęzykliterackichobrazównajęzykpojęćekono-
micznychispołecznych,anastępnie–dokonaćzestawieniatakotrzymanejkonstrukcji
zodtwarzanąwpowieścirzeczywistościąhistoryczną.„Boprzecieżwydawałobysię,
żejestrzeczązupełniejasną,żeniemożnanicrozsądnegopowiedziećoLalce,właśnie
oLalce,awięcopowieścirealistycznej,obyczajowej,tendencyjnej,jeżelisięniewie,
jakbyłonaprawdę.Jakbyłonaprawdę,oczywiścieniezPrusem,alezmieszczaństwem,
inteligencją,arystokracją,handlemzRosją,Warszawąitd.Nikomutodotychczaszko-
mentatorówLalkiniewpadłojednakdogłowy.Wszyscyuważają,żewystarczyznać
Milla,Spencera,publicystykęokresuijeszczenajwyżejDickensa”(s.79–80).
Zadania,którepostawiłsobieKott,sąskomplikowanewzasadzie,ajuższczególnie
trudnewobecbrakuodpowiednichopracowańmonograficznychhistoriigospodarczej,
historiiprzemianspołecznych,historiiruchówpolitycznychtegookresu.Krytykczy
historykliteraturymusiwyjśćpozaswojąspecjalność,musi–cotuobwijaćwbawełnę
–podyletanckuodrabiaćzaległościtamtychdyscyplin.„Podyletancku”–tookreśle-
nieniedyskwalifikujewcalewynikówjegopracynacudzymterytorium.TezaKotta
otrzechkręgachkapitalizmuwKrólestwiewydajesięsłuszną,ajestwkażdymrazie
bardzopłodna:pozwalaustalićjakobazęklasowąpolskiegopozytywizmu–drobno-
mieszczaństwo,dokładniej–kapitałhandlowy2.
1JanKott,O„Lalce”BolesławaPrusa,SpółdzielniaWydawnicza„Książka”,Warszawa1948,stron
102i2nlb.MieszcząsięturównieżpóźniejszeartykułyKottaoLalceipozytywizmie.Szkodanatomiast,
żenieuwzględnionoinnychpozycjizdyskusjioLalce,przedewszystkimzasadniczegoartykułuKazimierza
Budzyka–Jeszczedyskusjanadprzedmowądo„Lalki”,„Kuźnica”1947,nr50.
2Kottzastanawiasięrównież,dlaczegodrobnomieszczaństwoodrzuciłotakszybkohasłaliberalizmu,
mittechnicznegoispołecznegopostępu.Przyczynęwidziwtym,żetobyłokreseksploatacjikolonialnej
„monopolistycznegokapitalizmu”,żetrudnobyłobronićideologiisklepikuBuckle’em,Comte’emiSpen-
cerem.Nietylkodlatego.Ten„kostiumideologiczny”uszytybyłodrazunienamiaręklienta,leczwedług
proporcjirysunkuzzagranicznegożurnalu.NaZachodzieburżuazja,abyosiągnąćzwycięstwo,musiałazmo-
