Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
kolejne5tys.zginęłodokońcapierwszegotygodnialipcawwynikumasowychrozstrzeliwań;dokońcalipcawWilniezmarło5tys.Żydów
iPolaków,awstrefieprzygranicznejdopołowylipca–3,3tys.Żydów.Łącznaliczbaofiarwwysokościokoło20tys.Żydównaterenie
całejLitwydomomentuwprowadzeniaadministracjicywilnejwydajesięprawdopodobna.Ponad18tys.Żydówzostałorozstrzelanych,
a1,1tys.zginęłowwynikupogromów.
DziałaniaformacjiSSipolicjilatem1941r.sądowodemnato,żeichkierownictwochciałozaostrzyćkampanięprzeciwkoŻydom.
Himmler,wyżsirangąoficerowieSSipolicjiorazGłównyUrządBezpieczeństwaRzeszy,któremupodlegałygrupyoperacyjne,naproblem
zabezpieczeniatyłówwojsk,czemupoświęcanouwagęjużprzedrozpoczęciemwojny,zareagowaliradykalizacjądziałańskierowanych
przeciwkoŻydom.PodczaswojnynależałomordowaćnietylkoŻydówpiastującychwcześniejstanowiskawradzieckimaparacie
państwowymlubpartyjnym,leczjaknajwięcejŻydów,wpierwszejkolejnościzdolnychdowalkimężczyzn,gdyżzperspektywy
antysemickiejstanowilioni„rasową”podstawębolszewizmuiuznawanibylizanajważniejszągrupęradzieckiejklasyrządzącej.Przed
22lipca1941r.HeydrichwydawałEinsatzgruppenrozkazyustne,którewykraczałypozauzgodnieniazWehrmachtem.Zeźródeł
EinsatzgruppeAwynika,żerozkazyustneHeydrichaniebyłynakazamiwścisłymznaczeniutegosłowa,leczmiałyraczejcharakter
pewnejwizjiiwytyczałyramydziałaniadlaPolicjiBezpieczeństwa.Należałowymordowaćjaknajwięcejzdolnychdowalkimężczyzn,
apozostałychŻydówzamykaćwgettach.NasilenieizwiększenietempapolitykimordowaniazestronyRSHAniezostałouzgodnioneani
zWehrmachtem,anizadministracjącywilną,alewpraktyceniedoprowadziłopóźniejdowielukonfliktów.Wlipcu1941r.wponadstu
miejscowościachprowincjilitewskiejutworzonotymczasowegetta,wktórychzamykanokobiety,dzieciistarszychmężczyzn.Pytanie,
coznimiuczynić,pozostawałopoczątkowokwestiąotwartą.
Opróczprzemocyantyżydowskiejprowadzonorównieżdziałaniaantyradzieckieorazstworzonotymczasowyrząd
litewski218.PrześladowaniaimordowanieŻydówwdużymstopniupokrywałysięzlitewskąpolitykąantyradziecką,nienależyjednak
stawiaćmiędzynimiznakurówności.Rządtymczasowyzachowywałsięwsposóbniekonsekwentny.ZjednejstronywywodziłsięonzLAF,
nawołującegodopolitykiantyżydowskiejijeszczeprzedwojnąstawiającegonarówniŻydówibolszewików.Zdrugiejstronybez
przekonaniapróbowałstłumićniekontrolowanąagresjęi„aktyzemsty”.Działanianaprowincjiniezawszeprzebiegaływtakisamsposób
iwmniejszymstopniu,niżzakładano,podlegałyrozkazompłynącymzcentrali.Rozmiaragresjiantyżydowskiejzależałoduwarunkowań
lokalnych.WpierwszychdniachwojnynajważniejszabyławalkazoddziałamiArmiiCzerwonej,wktórejzginęłookoło600z15–
20tys.powstańców.
Działającyprzezsześćtygodnirządtymczasowyzdominowanybyłprzezmłodychchadeków,którzyzradykalizowaliswoje
nacjonalistycznepoglądypodkonieclattrzydziestychwodpowiedzinareżimSmetony219.Chcielinawiązywaćnietylkodookresusprzed
okupacjiradzieckiej,leczprzyszłośćpolitycznaLitwyjawiłaimsięjakomodelautorytarnyzelementamifaszystowskimi.Zwniosków
legislacyjnychrząduwynika,żeobranykierunekdziałanianowejLitwybyłzarazemantyradziecki,jakteżmiałnaceluwykluczenieŻydów,
PolakówiRosjanwcelurealizowaniautopijnejwizjimożliwiehomogenicznegopodwzględemetnicznymnarodulitewskiego.Rząd
uczestniczyłwzarządzaniu„obozamikoncentracyjnymi”orazmiejscamiegzekucji,takimijakfortyIV,VIIiIXwKownie,podlegały
mulitewskieurzędyijednostkipolicji.NiedługoprzedrozwiązaniemrządwydałrozporządzeniewsprawieŻydów,przewidujące
dyskryminacjęwszystkichŻydównaLitwie,rabunekichwłasnościiumieszczaniewgettachorazdochodzeniaprzeciwkożydowskim
komunistom.
Wciągupierwszychsześciutygodnipodokupacjąniemieckąrządtymczasowy–podobniejakKościółkatolicki–mógłdaćwyraźny
sygnałprzezwyrażenieoficjalnegosprzeciwuwobecmasowychmordówludnościcywilnejibrutalnychprześladowańlitewskichŻydów.
Ponadtorządmógłzabronićpodległymsobieurzędnikomuczestniczeniawprześladowaniachimordach.Ponieważbraliwtymudziałnie
tylkomłodziradykalniprawicowcy,oficjalnedystansującesięodnichstanowiskorządutymczasowegoiKościołówmogłobywywrzeć
naniektórychłagodzącywpływ.Wszczególnościzakwestionowanebyzostałowówczaspodstawowezałożenieprzyświecającesprawcom,
amianowicieżeznajdująsięoninaterenie,któregonienormująprawa,sąwięcbezkarni.JednakaniprzywódcypaństwowiLitwy
–ponieważzatakichuważałsięrządtymczasowy–aniwładzekościelnenieuznaływówczasoficjalnychprotestówzawskazanelub
konieczne.RządzabroniłjedynieprześladowaniaetnicznychLitwinów„nawłasnąrękę”iradziłunikać„publicznychegzekucji”
Żydów220.Podkoniec1941r.rządzdystansowałsięodsprawcówpogromówwWiliampoluiKownie,aleniezostałotopodane
dopublicznejwiadomości.
Niemcomniepodobałosięutworzenietymczasowegorządulitewskiegoichcielijaknajszybciejzlikwidowaćwszelkieformyniezależnego
przedstawicielstwapolitycznegoLitwinów.JednocześnieNiemcomzależałonadalszejwspółpracyzlitewskimiurzędnikamiipolicją.
Poniepowodzeniuwrealizacjizamiaruwprowadzenia„radzaufania”czy„sztabówludowych”oraznieudanychpróbachszantażulub
przeciągnięciaLitwinównaswojąstronę,opowiedzianosięzapowołaniemniemieckiejadministracjicywilnej.JednocześniePolicja
Bezpieczeństwaopowiadałasięzazamachemstanu,takabystanowiskakierowniczewjednostkachwojskowychobsadzonezostały
głównieprzezmłodychradykałówprawicowych,gotowychdościsłejwspółpracyzNiemcami.Faszyściciniemieliprzeważniewiększych
skrupułów,abyprzekroczyćgranicędzielącąichodmasowychzbrodni,ipodporządkowalibysięwładzomniemieckimpodczaswojny–tak
sięprzynajmniejwydawało.
NiełatwawspółpracamiędzyNiemcamiaLitwinami
Napoczątkusierpnia1941r.niemieckaadministracjacywilnanamiejscerozwiązanegorządutymczasowegopowołaładziewięćrad
generalnych,którekierowałydotychczasowymiministerstwami,aprzedewszystkim–wspólniezniemieckimikomisarzamirejonowymi
–dowódcówokręgóworazokręgowychkomendantówpolicji,którzystalisięnajważniejszymipodmiotamiodpowiedzialnymizawdrażanie
politykilokalnej.Administracjaniemiecka,składającasięwprzeważającejwiększościzczłonkówNSDAPzdługimstażem,byłazbytsłaba
liczebnie,bydziałaćbezlitewskichwspółpracowników.Wewszystkichsektorachpowstawaływięcmieszaneformyadministracyjne,które
budziływielekontrowersjiiwywołałylicznedyskusjewsamychNiemczech.Zdecydowanawiększośćkwestiispornychniedotyczyła
konfliktówwewnątrzniemieckich,leczstosunkówniemiecko-litewskich.Naturalnyzamysł,abywobecbrakupersoneluformalnieudzielić
Litwinomgotowymdowspółpracywiększejniezależności,spotykałsięzestanowczymoporemwydziałówgospodarczych.Wymogi
gospodarczeprzezcałyczasbyłytakwysokie,żeurzędnikomtychwydziałówzbytryzykownewydawałosięprzyznanieLitwinomjeszcze
większegopoladodziałania.DowódcaPolicjiBezpieczeństwaWschódpodsumowałtenproblemwlutym1942r.:chodziłoopogodzenie
gospodarkiwojennejzrealizacjąwytycznychdotyczącychutrzymaniawspółpracyzLitwinami,walkizruchemoporu,wypełnianiem
wymogówgospodarkiwojennej,oszczędzaniemniemieckichsiłorazstworzeniemwarunkówdlapóźniejszejniemieckiejpolityki
osadnictwa221.
Niemcombezwiększychtrudnościudałosięprzekształcićlitewskąarmięipolicjęwsłużbypomocnicze.Napoczątkulistopada1941r.
oddziałystrażymiejskiejzostaływcielonedoniemieckiejpolicji,apolicjantówpodporządkowanoniemieckiejPolicjiPorządkowej.
Niemieckiedowództwopolicjicorazczęściejwprowadzałoobowiązkowypobór,cowywoływałoniechęćwśródludności.Conajmniej
dwanaścieoddziałówstrażymiejskiejiwiększośćfunkcjonariuszypolicjibrałoudziałwmordowaniuŻydówiinnychprześladowanych.
Stopieńzaangażowaniawrepresjonowanierzekomychwrogówpolitycznych,zwłaszczawmordowanieludnościżydowskiejzależałjednak
odkontekstulokalnego.CzęstowystarczałjedynienadzórNiemcówizaangażowaniegarstkiniemieckichpolicjantów,ponieważzbrodnie
dokonywanebyłyprzezsiłylitewskie.WodniesieniudoterytoriumLitwyniezachowałysiępraktycznieżadneświadectwadotyczące
sprzeciwulitewskichpolicjantówistrażnikówmiejskichprzeciwkobestialskiej„pracy”,choćwinnychregionachniektórzyprotestowali
przeciwkopowoływaniudoplutonuegzekucyjnego.Jeślichodziomotywację,kluczowąrolęodgrywałradykalnynacjonalizmskrajnie
prawicowegodowództwapolicjiwpołączeniuzeskłonnościądoprzemocyzpobudekantysemickich,aczkolwieknienależypomijaćinnych
czynników,takichjakmożliwośćwzbogaceniasięczypresjagrupowawśródżołnierzyipolicjantów.Napoczątkuwielukierowałosięchęcią
uczestnictwawkształtowaniuprzyszłychsiłzbrojnychLitwy,poczymznaleźlisięoniwsytuacji,zktórejmożnabyłosięwydostaćtylko
zacenęryzykownejdezercji.Niemniejwieleosóbzdecydowałosiępójśćtądrogąizdezerterowało,choćbrakujeźródeł,abybliżejokreślić
motywy,jakieprzyświecałyimprzyopuszczaniuwojska.
OkupanciniemieccybylizdaninawspółpracęzLitwinami.ZtegopowodunależałozrekompensowaćLitwinomichniespełnioneambicje
narodowe.Opróczskładanychobietnicdotyczącychokresupowojennegozlitewskimidążeniaminarodowymiradzonosobienadwa
sposoby:popierwsze,przezangażowanieLitwinówdomasowychzbrodni,coumacniałowięźzNiemcami,podrugie,przezrekompensatę
gospodarczą,główniekosztemŻydów,PolakówiRosjan.
Problemygospodarkiwojennejizdolnośćdoprowadzeniawojny
