Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
mobilizacjidolitewskiejbrygadySS,którazostałanastępnierozwiązana.Jednocześniewdalszymciągukontynuowanomobilizację
doWehrmachtuipracyprzymusowej.Niektórzyurzędnicylitewscyobawialisię,żeLitwapójdzie„tąsamądrogącoPolska”.Naprzełomie
1943i1944r.stawianotakdużyopór,żeniemieckaadministracjaregionalnabyłagotowarezygnowaćzplanowanych„struktur”iwdużo
większymstopniuniżdotychczaspodejmowaćdziałaniaskierowaneprzeciwkoetnicznymLitwinom.Niemcomwciążjednakbrakowałosił
policyjnych,abyprzełamaćopór.SSipolicjaniebyływstanieodpowiedziećnaniezmienneżądaniaadministracjicywilnejwsprawie
zapewnieniawiększejliczbypersoneludowprowadzaniaterroru,stsowaniarepresjiiurządzania„polowańnaludzi”.Jeśliwogóledostępne
byłyzasobyludzkie,tobardziejwskazanewydawałosięwysyłanieichnainnetereny.
WobliczuniemieckichodwrotówiporażekzwycięstwoNiemiecstawałosięcorazmniejprawdopodobne.Litwinizaczęliwzwiązkuztym
nanowostawiaćsobiepewnepytania.PierwszyminajważniejszymwrogiemwciążpozostawałZwiązekRadzieckiikorzystniejsze
wydawałosięzbliżeniesiędoaliantów.
Kiedypodkoniecsierpnia1943r.SSipolicjaprzesunęłynaLitwęnadwatygodniejednostkiniemieckie,łotewskieiestońskie,
wewschodniejiwpołudniowejczęścikraju,wpobliżumiastŚwięciany,ŚwiriEjszyszki,doszłodopolowańnaludzi,któremiałynacelunie
tylkopozyskaniesiłyroboczej,lecztakżezwalczaniepartyzantki.Operacjapodkryptonimem„Lato”,wktórejwynikuwywieziono
doRzeszyokoło3tys.osób,przebiegaławtakbrutalnysposób,żeszkodypolitycznedlaadministracjiniemieckiejokazałysięogromne.
Utraconoresztkizaufaniadoniemieckiegookupanta.NiektórewładzesamorządowenaLitwiechciałyograniczyćskutkitakichdziałań
izaoferowały,żebędąaktywniejprowadzićmobilizacjęnawłasnąrękę.Niemogłyonejednakzbytwielewskórać,ponieważniemal
wszystkiegrupywlitewskimpaństwiepodziemnymdziałałyprzeciwkonim.Dokońcastycznia1944r.zamiastżądanych30tys.osób
udałoimsięzmobilizowaćjedynie8,2tys.,podobniejakwcześniej,główniespośródPolaków,BiałorusinówiRosjan.
Dopaździernika1943r.spośród100tys.osóbwykonującychpraceprzymusoweokoło60procentpracowałowinnychrejonach
KomisariatuRzeszyWschódorazwobszarzeGrupyArmiiPółnoc,natomiast40procentwRzeszy.Doczerwca1944r.odsetekosób
deportowanychdoRzeszywzrósłdo60procentspośródłącznejliczby156tys.osóbwywiezionychnaroboty.Wśród94tys.osób
deportowanychdoRzeszybyło45tys.przymusowoprzesiedlonychSowietów,20tys.Polakówi29tys.Litwinów.Liczbytestanowią
oczywiściepewneprzybliżenia,alewyraźnieznichwynika,żeobszarLitwybyłwykorzystywanywdużomniejszymstopniuniżinne
okupowaneterenyradzieckie226.Niewynikałotojednakzniemieckiej„łagodności”czy„wyższego”miejscawrasistowskiejhierarchii.
Ważnąrolęodgrywałytutrzyczynniki.Dolata1943r.Litwacieszyłasiępewnymiszczególnymiwzględamizpowoduistotnejroliprodukcji
litewskiejdlagospodarkiwojennej.Kiedyprzestałyonemiećznaczenie,dostępnesiłySSipolicjibyłyzbytsłabe,abyprowadzićsilną
mobilizacjębezwspółpracyzestronyLitwy.PozatymLitwinomzpowodzeniemudawałosięomijaćibojkotowaćniemieckiewymogi.
Politykamobilizacjiizarządzaniasiłąroboczą–podobniejakpolitykażywieniowa–byłaściślezwiązanazaktualnymetapemwojny
iwymaganiamipolitykiokupacyjnej.Wobydwuobszarachwyraźniewidać,żerozwójpraktykokupacyjnychmożnazrozumiećjedynieprzy
jednoczesnymuwzględnieniuzachowaniaposzczególnychgrupspołeczeństwalitewskiego.
Politykaosadnictwapodczaswojny
Wedługnazistówpolitykaosadnictwa–„stworzenienowejprzestrzeniżyciowej”–miałacodozasadystaćnapierwszymmiejscuwśród
czynnikówbędącychbezpośredniąprzyczynązbrodnimasowychdokonywanychnaeuropejskichŻydach.W1972r.historykAndreas
Hillgruberopisał,naczympolegał„kluczowyelementprogramuideologiirasowej”:„Wojnanawschodziewceluuzyskanianowej
«przestrzeniżyciowej»oraz
Endlösung
wznaczeniueksterminacjiwpierwszejkolejnościŻydównaokupowanychterenachZwiązku
Radzieckiegozostałyzaplanowanejednocześnieirozpoczęłysiętegosamegodnia,tojest22czerwca1941r.”227.Tezataprzezdługiczas
dominowaławhistoriografiiiwdalszymciągumawieluzwolenników.Dokładniejszaanalizaprzemawiajednakzatym,abywytyczne
ideologicznerozpatrywaćjakojedenzwielunierozerwalniezesobązwiązanychelementówskomplikowanegoprocesu.Naprzełomie1942
i1943r.naLitwieosiedliłosięnanowookoło19tys.Volksdeutschów,którzywrazzgrupą30tys.innychosóbzostaliprzesiedleni
dookupowanejPolskizachodniejwiosną1941r.Miejscamusiałoimustąpićconajmniej28,5tys.Polaków,RosjaniLitwinów,cowywołało
ogromnyniepokójwśródokupowanejludnościistanowiłonowyproblemdlaniemieckiegookupanta228.Realizowanabyłazatem
praktycznapolityka„przestrzeniżyciowej”,którazasadniczomiałaniewielewspólnegozniemieckąpolitykąantyżydowską.Coprawda
prześciganosięwambitnychplanach„germanizacji”,„zniemczania”iwypędzaniamiejscowejludności,wktórychtowizjachzgóry
zakładanonieobecnośćŻydów,niemniejpolitykaosadnictwanaLitwieaninieprzyspieszyła,aniniespowolniłatempaprześladowania
imordowaniaŻydów.Działaniaosadniczemiałyzatodecydującywpływnaproblemyzwiązanezpolitykąokupacyjnąirolną,którewedle
zamiaruNiemcówpowinnysiębyłyzmniejszyćwwynikuintegracjizVolksdeutschami.Podwzględemświatopoglądowym
ipropagandowymfunkcjęusprawiedliwiającąpełniłbezwątpieniaceldalekosiężny,czyli„wprowadzenieNowegoŁadu”nateren
pozbawionyŻydów.Stanowiłonistotnyelementnazistowskiejutopiiisamoświadomościsprawców.„NowyŁadEuropy”odnosiłsięprzede
wszystkimdorasistowskich,narodowychietnicznychwyobrażeńjednorodnychspołeczeństw,postrzeganychjako„organizmynarodów”.
SpołeczeństwatemiałyżyćoboksiebiewedługokreślonegozhierarchizowanegoporządkuisłużyćNiemcom.Analizującwszystkiegrupy
ofiarłącznie,widać,żepodstawowaróżnicawodniesieniudoŻydówprzejawiałasięw„antysemityzmiezbawiennym”,jakprzedstawił
toSaulFriedländer229.„Żydzi”postrzeganibylijakośmiertelniwrogowieipodżadnympozoremniebyłodlanichmiejscawrasistowskiej
EuropietworzonejwedługNowegoŁadu.Planymasowychmordówiinnychdziałańprzeciwkopozostałymgrupomspołecznymietnicznym
niemiałynaceluichcałkowitejeksterminacji.PrzydoborześrodkówskierowanychprzeciwkoRomom,PolakomczyRosjanomNiemcy
–znielicznymiwyjątkami–wychodzilizzałożenia,zwłaszczananiższychszczeblachwhierarchii,żeczęśćznichpowinnażyćdalej.
WwypadkuŻydówodwrotnie:bylionidotegostopniademonizowani,żemielizostaćcałkowiciewymordowanilubwypędzeni.
Strachprzedpowtórkąz1918r.
Wprowadzonychbadaniachnieprzypisujęprzyczynzbrodnimasowejwyłącznieantysemityzmowiidążeniudouzyskania„przestrzeni
życiowej”230.Dogłębnejanaliziepoddajęrównieżobszaryantysemickiejpolitykibezpieczeństwa,żywieniowejipozyskiwaniasiłyroboczej,
takżewokreślonych,większychkontekstach.Zpunktuwidzenianazistówwwojnierozpoczętejw1941r.chodziłoowszystko:życielub
śmierć,zwycięstwolubzagładę,wcorazwiększymstopniumusieliteżpodejmowaćstrategicznedziałaniaobronne.Inaczejrzeczujmując,
todoświadczenianazistów,adokładniejwspomnieniewidma„roku1918”idążeniedotego,abyuniknąćjegopowtórki,aniecoraz
bardziejodległawizja„germańskiego”mocarstwa,byłysiłąnapędowądocorazokrutniejszychzbrodni.Narastającystrachprzez
przegraną,ponownąporażkąbyływażniejszeniżwyobrażenieniemieckiegonarodupanów.Toraczejobawy,że„niemieckawspólnota
narodowa”będziemusiałaznowugłodować,staniesięniestabilnaipodatnana„rozpad”,aniżeliabstrakcyjnautopiaosiedlaniasię
odKrymupoLeningrad,byłymotoremprzekraczaniagranicmoralnychicywilizacyjnych.WyobrażeniawieluNiemców,któreobrosły
wmitwlatachdwudziestych,jakoby„wspólnota”narodowaz1914r.padła„ofiarą”„zdrajcówz1918r.”,sprawiły,żewojnaod1941r.
widzianabyławkategoriachpermanentnej„obronykoniecznej”,masowemordyakceptowanojakonarzędzie„samoobrony”,awręcz
uważanojeza„konieczne”231.Budowa„twierdzyEuropa”nazewnątrzistałe„wzmacnianie”rzekomozagrożonej„niemieckiejwspólnoty
narodowej”odśrodkastanowiłydwagłówneprojektynazistów.Uznano,żeprzetrwaniebędziemożliwetylkodziękiwojennej„walce
obyt”.Ztymiprojektamiwiązałosięrównieżto,żeodkońca1940r.wojnazeZwiązkiemRadzieckimmiałabyćjednocześniewojną
ozasoby–przedewszystkimrabunkowąwojnąrolną–orazżekonfliktinteresówmiędzyekstremalnąeksploatacjągospodarczązjednej
stronyaminimalnympoziomemstabilnościikontroliokupowanychspołeczeństwzdrugiejstałsięjednymzgłównychdylematów
niemieckiegookupanta.
Wdokumentachdotyczącychniemieckichsprawcównieznajdziemyzbytwieluodniesieńdo„Führera”.Wyraźniedostrzegalnajest
zatowolasprostaniaradykalnymwymogomnarodowegosocjalizmuiimperializmu,spełnianiaoczekiwańwzakresierasizmuiczynienia
wszystkiegodla„niemieckiejwspólnotynarodowej”wramach„walkiobyt”opartejnadarwinizmiespołecznym.Samoświadomość
najważniejszychgrupwadministracjiipolicjinaznaczonabyłarasizmemnarodowymiradykalnymantysemityzmem.Wojna,którą
prowadzili,miałanaceluostatecznezwalczenie„bolszewizmużydowskiego”.Bestialskieczynywydawałyimsię„niezbędnezpunktu
widzenianaturyihistorii”,abydziękiwojnieipolitycerasistowskiejzapewnićniemieckiemunarodowitakiemiejscewświecie,najakie
zasługuje.Wzwiązkuztymogromnąinicjatywęwykazywałowielumałych„Hitlerów”i„Himmlerów”średniegoiniższegoszczebla.Nie
chcielioniwyłączniewykonywaćrozkazów„Führera”czy„gauleitera”,aleczulisięteżuprawnienidosamodzielnegodziałanianarzecz
„przyszłościnaroduniemieckiego”,byligotowipopełniaćwtymceluzbrodnie,którepodczaswojnywydawałysięuzasadnione„obroną
konieczną”.Istotnąrolęodgrywaływięcdwaczynniki:popierwsze,obawaprzezponownymprzyjęciemprzezNiemcówroliofiar
wkontekście„roku1918”,apodrugie,brutalnewdrażaniewłasnejwizjidarwinizmuspołecznego.
