Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Zrozumiećczas-czaswujęciuflozofcznym
45
taksamojakte,któresięjużwydarzyły.Oboktegostoicywprowadzilidomyślenia
filozoficznegoprzekonanieowystępowaniuwżyciuludzkim,atakżeszerzejwcałym
wszechświecie,właściwegoporządku,opartegonauporządkowanej,nieuchronnej
izaplanowanejzmianie.
Cyklicznepodejściedoczasulubtraktowaniegojakocośpowtarzającegosię,
choćnajprawdopodobniejdominującewkulturzegreckiej,niebyłojednakjedynym,
podobniejakniesposóbmówićojednymgreckimsposobiespojrzenianaczas20.
Obserwacjarytmicznychzmianwprzyrodzieniezamykałamożliwościwyciągania
takżewnioskówodmiennych.Potwierdzajątozachowaneźródła,którewspominają
owystępowaniualternatywnejkoncepcjiczasulinearnego21,itonietylkouludów
spozakręgukulturygreckiej.Ponoćjużludziepaleolityczniwyobrażalisobieczas
liniowoisekwencyjnie.Innysłowy,niemawstarożytnościtylkojednego,cyklicz-
negospojrzenianaczas,charakterystycznegodlakulturygreckiej22,coświadczy
owyjątkowejróżnorodnościmyślifilozoficznejowegookresu.
Bardziejwyrazistespojrzenienaczasijegorolęwprocesiepowstaniawszechświa-
tapojawiłosięwrefleksjifilozoficznejHeraklitazEfezu(ok.540-ok.480p.n.e.).
Harmoniaijedność,wzmiennymizłożonymzprzeciwieństwświecie,realizowała
sięzapomocąnastępstwaiciągłejwalkiprzeciwieństw,np.wilgociisuszy,abyło
tomożliwedziękiistnieniuczasu.Wcałymprocesieprzekształcaniaizmianyde-
cydującąrolęodgrywałkonflikt,którystawałsiępodstawąciągłegodoskonalenia
rzeczywistości,ajegobrakprowadziłdozastojuiśmierci.Czaspełniłfunkcję,
wpewnymsensie,ntrybunałusprawiedliwości”
23
wKosmosie.Zgodniezopinią
Anaksymandra,nistnieniepewnychrzeczynaruszasprawiedliwośćwświecie,aczas
jąprzywraca-to,copowstaje,musiteżzginąć”
24
.WVIwiekup.n.e.większość
ateńskichfilozofówuważałaczaszanajważniejszegonsędziegowszechświata”
.Czas
miałnietylkoumiećdostrzegaćniesprawiedliwość,aletakżeeliminowaćją,czyniąc
sprawiedliwość.Karazazłobyłanieuchronna.Takiegoczasuniesposóbbyłonie
zauważyć.Tymbardziej,żebyłontożsamyzwszechobecnązmianą,wynikającą
zistnieniaprzeciwności.Wiecznyświat,atymsamymjegoskładniki,podlegał
zmianie,cobyłowidocznewcyklukolejnychnarodzin.Takiepojmowanieczasu
wynikałozcodziennegodoświadczenia25.Ideawiecznychpowrotów26uniemożliwiała
20G.E.R.Lloyd,Czaswmyśligreckiej,przekład:B.Chwedeńczuk,[w:]A.Zajączkowski(red.),Czas
wkulturze,Warszawa1987,s.208.
21Niemazgodnościcododominującejkoncepcjiczasuwstarożytności.Podnosisięczęsto,żeobok
koncepcjicyklicznejwystępowałakoncepcjalinearna.Zob.L.Edelstein,TeIdeaofProgressinClassical
Antiquity,Baltimore1967;A.Momigliano,TimeinAncientHistoriography,nHistoryandTeory”1978,
nr6,s.1-23.
22G.E.R.Lloyd,Czaswmyśli...,[w:]A.Zajączkowski(red.),Czaswkulturze,s.207-259.
23P
.Turetzky,Time(ProblemsofPhilosophy),London-NewYork1998,s.6-8.
24
P
.Paczkowski,Klasycznaflozofagrecka...,[w:]A.Bobko,M.Kozak(red.),Czas,przemijanie...,
s.15i16.
25D.A.Park,TeImageofEternity:RootsofTimeinthePhysicalWorld,Amherst,MA1980,s.98.
26
Z.Zawirski,Wiecznepowrotyświatów.Badaniahistoryczno-krytycznenaddoktrynąwiecznego
powrotu,nKwartalnikFilozoficzny”1927,t.5,z.3,s.335inastępne.
