Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
władzompolicyjnymicywilnym.Wniemieckimsystemie,jaktowcześniejodnotowaliChristopherBrowningczyRaul
Hilberg20,wielezależałoododdolnejinicjatywy,odtego,czyniższejrangifunkcjonariuszeumielibyćskuteczni
iimprowizować–niejakoodczytującniesformułowanenapiśmieoczekiwaniaswoichprzełożonych.Aniemieckaimprowizacja
pociągałazasobąłańcuchdalszychimprowizacji,takżewwykonaniuzarównoŻydów,jakiPolaków.
NiemieckapolitykawobecŻydównatereniepowiatówomawianychwksiążceewoluowaławrozmaitysposób.Także
miejscowestosunkimiędzyŻydamiiichsąsiadamicechowałysięlokalnymiwariacjami,wzwiązkuzczymbiegwydarzeń
nakażdymobszarzekształtowałsiętrochęinaczej.Doczynników,którewzasadniczysposóbzmieniałyprzebieg„akcji
wysiedleńczych”–jakeufemistycznienazywanomasowemordyideportacjedoobozówzagłady–należałyodległość
likwidowanychżydowskichskupiskodliniikolejowejczyteżliczebnośćznajdującychsięwpobliżuigotowychdodziałania
niemieckich„komandlikwidacyjnych”.Widaćtoszczególniewyraźnienaprzykładziepowiatubiłgorajskiego,gdzielikwidacjom
getttowarzyszyłymarszedonierazbardzoodległychpunktówkoncentracji;wichtrakcieginęłysetkiŻydów.Podobnierzeczsię
miaławpowiatachwęgrowskimimiechowskim.Jeżelizaśmowaopowieciebiłgorajskim,towartozauważyć,żeZagłada
natymterenienieprzebiegaławedletylkojednegoschematu.Możnazałożyć,żedużerozproszenieŻydówwsłabo
skomunikowanychzesobąmiejscowościach(przedwojnąŻydzimieszkalipozamiasteczkamiw80–wprzybliżeniu–wsiach
ikoloniach)spowodowałowprowadzeniewżycieinnegojeszczesposobu„ostatecznegorozwiązaniakwestiiżydowskiej”.
Najbardziejcharakterystycznącechąeksterminacjiwpowieciebiłgorajskimbyłozastosowanienatakąsamąskalęobumetod
mordowania:rozstrzeliwańnamiejscuiwywózekdoobozuzagłady.Czasemzamiastprzesiedlaćludnośćzcałejokolicy
donajbliższychwiększychskupisk,wterenwyruszałplutonegzekucyjnyijeżdżącodwsidowsi,wyłapywałimordowałŻydów
namiejscu.PodobniedziałosięwBaczkachpodŁochowemczywpodhalańskichKrościenkuiOchotnicy.Najczęściej,
przykłademniechbędziepowiatmiechowski,Niemcystosowalikombinacjęróżnychtaktykeksterminacyjnych,opierającsię–
szczególniezpowoduszczupłościwłasnychsiłpolicyjnych–napolskiejpolicjigranatowej,jednostkachOchotniczejStraży
PożarnejoraznaskoszarowanychtamoddziałachjunakówzeSłużbyBudowlanej(Baudienst).Podobna„improwizacja”jest
widocznawwypadkuWęgrowaimiasteczekpowiatubiłgorajskiego,gdziepozażandarmamiwakcjachlikwidacyjnychwzięli
udziałfunkcjonariuszePP,strażacyzOSPorazrzesze„gapiów”.NiecoinaczejewoluowałasytuacjawokolicachŁukowa,gdzie
przezdłuższyczasstacjonowałydwabatalionyniemieckiejpolicjirezerwowej,któreniemalsamodzielniedokonałylicznych
masowychmordówmiejscowychŻydów.BezpośredniudziałweksterminacjiŻydówmiałytakżeniemieckiewładzecywilne.
NaprzykładwMiechowienadzorowałyonedrugąfazęlikwidacjigett,przeprowadzanąprzezżandarmerię.Lokalnywariant
stanowiteżlikwidacjagettwpowieciebielskim(iwcałymBezirkBialystok)–tamnastąpiłaonawszędzietegosamegodnia:
ŻydówprzewiezionowtymsamymczasiedodwóchnajwiększychgettistamtąddeportowanodoTreblinki21.
Innątaktykąposługiwanosięprzylikwidacjigettzamkniętych,przeważnietychnajwiększych,innąwwypadkugettotwartych
lubczęściowozamkniętych,tamgdzieprawdopodobieństwoucieczeknaaryjskąstronębyłoszczególniewysokie.Napoziomie
badańmikrohistorycznychwidaćwyraźnie,żenaczęstowspominanąrzekomą„nieuchronnośćZagłady”składałosięwiele
elementów,którebynajmniejnieuchronneniebyły.
AKCJELIKWIDACYJNE:OFIARY
Jednązpodstawowychcezurczasowychprzyjętychwkażdymzestudiówsą
Liquidierungsaktionen
,czyliakcjelikwidacyjne
przeprowadzanewramachoperacji„Reinhardt”.Staraliśmysięprześledzićichprzebiegnatyledokładnie,nailetojestmożliwe,
choćwtekstachprezentujemyjedynienajważniejszefakty,wychodzączzałożenia,żewłaśnietendzieńlubtednimiały
decydująceznaczeniedlalosuofiar.Likwidacje,przeprowadzaneztrudnądoopisaniabrutalnością,rozgrywałysięnaoczach
sąsiadów,stającsięswoistymspektaklemgrozy.Liczbydająpewnewyobrażenieoskaliprzemocy,azawartewstudiachopisy
(czasemoddająceprzebiegakcjigodzinapogodzinie)niepozostawiająwątpliwości,żeterrormiałnaceluzduszenie
jakiejkolwiekwolioporudeportowanychŻydów.Dokonywanepubliczniemordystanowiłytakżeostrzeżeniedlanieżydowskiej
ludności,ajednocześniebyłysygnałem,żeżycieżydowskieprzestałomiećjakąkolwiekwartość.WWęgrowie22września
1942r.,wdniulikwidacji,naulicachmiasteczkawymordowanoprzynajmniejtysiącŻydów,czyli10%ludnościgetta.
WMiechowskiem,gdzielikwidacjęprzeprowadzonowdwóchetapach,skalamordówdokonywanychnamiejscuwyglądała
podobnie.Wpowiecienowotarskimwczasieakcjilikwidacyjnychwymordowanoponad20%miejscowychŻydów,
awzłoczowskim–36–38%(likwidacjagettawtórnegoiobozówpracy).Pamiętaćprzytymtrzeba,żepodsuchobrzmiącymi
danymiprocentowymikryjąsiętysiącezamordowanychdzieci,kobiet,osóbstarszychichorychorazmężczyzn.Itowłaśnie
wtejkolejności,gdyżtonajsłabsi–dzieci,kobietyiosobystarsze–byliwprzeważającejmierzeofiaramirozstrzeliwań
dokonywanychprzezoddziałylikwidacyjneiichmiejscowych„pomocników”.
Wżadnymzprzedstawionychprzypadkówniezdołaliśmydokładnieokreślić,iluspośródŻydówwymordowanychwczasie
samejakcjilikwidacyjnejpróbowałosięratować,iluwyciągniętozprzemyślnychbunkrówiprzygotowanychwcześniejkryjówek,
ailuzabito,choćniestawialioporuiniepróbowalisięukrywać.Nieznamyteżdokładnejliczbyuciekinierówzgett,którzy
zostaliwyłapanizarazpozakończeniuakcji,wciągukilkugodzinczydni.Takwięcprzedstawioneszacunki–októrychbędzie
mowadalej–wywiedzionezostaływsposóbostrożny,ajednocześnienatyleskrupulatny,nailepozwoliłyszczegółowe
kwerendy.
SPRAWCYIICHPOMOCNICY
Dokładnaanalizaprzebieguakcjilikwidacyjnychpozwalanamnapogłębienieiwzbogaceniedotychczasowejwiedzynaten
temat.Napodstawiepowojennychniemieckichipolskichmateriałówprocesowychmożnazazwyczajdośćdokładnieustalić
składsiłużytychprzezNiemcówdolikwidacjigett.Daneprocesowesątuszczególnieważne,gdyżwrelacjachpolskich
iżydowskichNiemcyjawiąsięjakojednorodnyoddziałumundurowanychmężczyzn,określanyzazwyczajjako„SS-mani”,
„gestapowcy”,„szupowcy”,„szucmani”czy„żandarmi”.Istotnejestto,żedolikwidacjigettNiemcyużywaliróżnychlokalnych
izamiejscowychformacjipolicyjnych:funkcjonariuszyPolicjiBezpieczeństwa(Sipo)orazżandarmerii,Schupo(policjimiejskiej),
WaffenSS(Judenvernichtungstruppen),PolicjiOchronyKolei(Bahnschutzpolizei),lokalnejSchutzpolizei(naterenieBezirk
Bialystok),batalionówrezerwowychPolicjiPorządkowej(Orpo)orazprzedstawicieliniemieckiejadministracjicywilnej.Pozanimi
istotnąrolęodegrałypomocniczeoddziałyWachtmansschaftenSS,złożonezbyłychjeńcówsowieckich(przezPolakówiŻydów
nieraznazywaniaskarami,hiwisamilubczarnymi),orazinneniemieckieformacje,takiejakoddziaływartownicze,służba
samochodowa,strażprzemysłowa(Werkschutz)czyteż–czasami–młodzieżzHitlerjugend.
Zależałonamtakżenaustaleniunazwisknieznanychwcześniejiczęstonieosądzonychsprawcówspośródniemieckich
żandarmówczyfunkcjonariuszyadministracjiokupanta.NatematniemieckichsprawcówZagładyistniejeniezwykleobfita–
iwciążrosnąca–literaturahistoryczna22,natomiastszczególnieoryginalnymiważnymaspektemnaszychbadańjest
poszerzeniewiedzyoudzialePolaków(atakżeBiałorusinówczyUkraińców),którzynaróżnesposoby–izróżnychprzyczyn–
włączylisiębądźteżzostaliwłączeniweksterminacjęŻydów.WpierwszejkolejnościnależypodkreślićzłowrogąrolęPolicji
PolskiejGeneralnegoGubernatorstwa,zwanejodkolorumundurówgranatową,którastanowiłaistotnyelementniemieckiej
strategiiwyniszczeniaŻydów.Rolagranatowychbynajmniejnieograniczałasiędouszczelnianiakordonówwokółgett
prowincjonalnych.Polscyfunkcjonariuszewkraczaliwrazzniemieckimiżandarmamidodzielnicżydowskich,braliudział
wposzukiwaniachukrywającychsięŻydów,złapanycheskortowalidopociągówśmierciorazczęstodokonywaliegzekucji.Nieco
później,jużpolikwidacjigett,zadaniempolskichpolicjantówbyłasłużbawartowniczawopuszczonych„dzielnicach
zamkniętych”.Wmomenciewycofaniazterenuniemieckichoddziałówlikwidacyjnych,wtedygdyrozpoczynałasiętrzeciafaza
Zagłady,polscypolicjancibrali–często,leczniezawsze,narozkazniemieckichprzełożonych–udziałwobławach
