Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
1
Problemeksperymentumyślowego
I.Pojęcieeksperymentumyślowego
Eksperymentmyślowydefiniujesięjakomyślowyprojektdoświadczenia,niezależny
odpraktycznejwykonalnościtegoż.ZwięźlejszymokreśleniemjestMachowskie„myślowe
zmienianiefaktów”(
VariationderTatsacheninGedanken
)[1].Odpowiednitermin[2]wprowadził
Ørsted[3],najpierwwwersjiduńskiej(
tankeeksperiment
)[4],potemniemieckiej[5]:
Gedankenversuch
lub
Gedankenexperiment
[6].Jako
mentalexperiment
[7],
imaginaryexperiment
[8],lub
experimental
idea
[9]pojawiasięwprzekładzieangielskim
DerGeistinderNatur
Ørsteda.Przypisywanietego
neologizmuLichtenbergowi[10]jestwedłughistorykównieporozumieniem,boówpisałtylko
wjednymzaforyzmówo„eksperymentowaniuzmyślami”,amianowicie:
Ileżtowmojejgłowiekołaczesięrozproszonychidei,zktórychniejednapara,gdybysiętylkozeszła,doprowadzić
bymogładowielkiegoodkrycia.Alesąoddzielone(...).Chciałobysięmiećtucośpodobnegodoroztworuwchemii,
wktórymposzczególnecząstkiunosząsięswobodnie,toteżmogąpodlegaćdowolnymruchom.Skorotaksięnieda,
tomusimyterzeczyłączyćumyślnie.Zideamitrzeba
eksperymentować
.
Wygodnymśrodkiemeksperymentowaniazmyślamijeststawianiepytańopojedynczerzeczynp.oszklanki,
sposobyichulepszania,wykorzystywaniedoinnychcelówitd.,onajmniejszedrobiazgi[11].
Innasprawa,czyØrstedzasłużyłsięjakośdlapraktykiiteoriieksperymentumyślowegojako
procedurybadawczej.Opisjegowłasnychdoświadczeńmyślowych[12]odkładamy
dozamieszczonegowciągudalszymprzegląduprzykładowycheksperymentów;poniżej
przedstawiamyteżdlaporządkupoglądØrstedanaistotęomawianejprocedury—Ørstednie
znalazłkontynuatorów,oczymświadczychoćbyfakt,iżhistorię
filozofii
eksperymentumyślowego
zaczynasięzregułydopieroodMacha[13].Wydajesięjednak,żewłaściwympunktemwyjścia,
copodkreślająszczególnieautorzyniemieccy[14],jestKant,piszącyo„eksperymentachczystego
rozumu”[15].
Doświadczeniamyślowemająbogatąbibliografię,takhistoryczną,jakimerytoryczną[16].Wobu
aspektachnajsolidniejsząmonografiąwydajesięcytowanajużksiążkaKühnego.Pojęcie
eksperymentumyślowegojestoczywiścierozmyte,ibynajmniejnieograniczasiędodziedziny
filozofii,naukiczytechniki.Właściwiekażdewyobrażenietypu„cobytobyło,gdybyzrobić
toato...”możnazakwalifikowaćjakoeksperymentmyślowy.Wpotocznymdyskursieetycznym,
pedagogicznymipolitycznymspotykamynp.argumentytypurównipochyłej(
slippery
slope
),wedleschematu„Gdybypozwolićna...,toniedługo...”—„Gdybyprzymykaćoko
nadrobnekradzieże,towrychlewszelkiezłodziejstwostałobysiębezkarne”.Zasadnajest
wątpliwość,czyzbytszerokierozumieniedoświadczeniamyślowegoniepozbawiategopojęcia
teoretycznejużyteczności.
Eksperymentymyślowebywająwstępemdoplanowaniarzeczywistychdoświadczeń,najczęściej
niezyskującrozgłosu,mogąteżsłużyćocenielogicznejistniejącychteorii,dyrektywinorm,
szczególniewtedy,kiedyichwynikokażesięparadoksalny[17].Wtakimujęciustanowiąrodzaj
procedurheurystycznych,przezcoliczyłybysięzaprawomocnenarzędziabadawczeidydaktyczne
—jeślizadowolićsiętymstwierdzeniem,topozostawałabytylkokwestiaichadekwatnej
klasyfikacji.Zkoleirozważenieefektywnościeksperymentówmyślowychwymagałobyustalenia
kryteriówichpowodzenia.Natymlistaproblemówupatrywanychprzezposzczególnychfilozofów
weksperymentachmyślowychsięniekończy.Jużdziękisamejobecności„eksperymentu”
wnazwiezyskujeonkonotacjęnietylkomanipulacji,aleiniepewnościcodowyniku.Tymczasem
danedoświadczeniamyślowegopowinnybyćogólnieznaneiuznane,zatemwątpliwe,czyjego
wynikmożebyćistotnienowy.Podejrzewaćmożna,iżtakanowośćwyniknieraczejzezręczności
spekulatywnej„eksperymentatora”,coznowużświadczy,iżlegitymizacjieksperymentumyślowego
niedasięprzeprowadzićnasamejpodstawiezaliczeniagodośrodkówheurystycznych.
