Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
ROZDZIAŁ1
administracjępolską.Dobrąilustracjązmianosadni-
czychwewłościachdrobnoszlacheckichmogąbyćdwa
pomiaryprzysiółkaŻebrysprzedipokomasacji17.
Rozdrabnianiepól,któredokonywałosięwprzysiół-
kach,widzimytakżewewsiachchłopskich.Tenpro-
cesnasiliłsiępozniesieniupańszczyzny.Największe
rozmiaryprzybrałoonowdrugiejpołowieXIXwieku
wówczesnejGalicji(Małopolska,Podkarpacie)–tu
częstopowoływanymprzykłademjestwieśHusów18.
Zmianyprzestrzennewosadnictwiesąprocesamicią-
głymii–jakpróbowaliśmytoprzedstawić–powodowa-
łyonetakżezmianywsystemachrolniczychiwstosun-
kachspołeczno-gospodarczych.
KoniecXIXipoczątekXXwiekuprzyniósłjeszcze
jednąistotnązmianę.Wielewsiostarejzabudowie,
atakżewsierazlubnawetdwarazyprzebudowywa-
ne,ulegałyponownejregulacji.Byłaonazwiązana
ztworzeniemwsikolonijnych,złożonychzpojedyn-
czychzagródlokowanychpośrodkunowychnadziałów
ziemiokształtachregularnychprostokątów.Takie
wsiezwykłookreślaćsiękoloniamiblokowymilub
wsiamitypufermowego(odokreśleniafrancuskiego
uneferme–gospodarstworolne).Przejścienasys-
temkolonijnypozwalałowprowadzićkilkainnowacji
wzakresietechnikirolnej.Likwidacjiulegałsystem
trójpolowy,namiejscektóregorozpowszechniłasię
wielopolówkaipłodozmianzuprawąnowychgatun-
kówroślinokopowych(burakicukrowe,ziemniaki),
roślinmotylkowychiprzemysłowych.Zczasemwie-
lośćuprawianychroślinwpojedynczymgospodar-
stwiezaczęłaustępowaćmonokulturze,cozwiązane
byłozespecjalizacją.Przeprowadzanebyłymeliora-
cje.Rozpowszechniająsięnowetypynarzędzi,które
definitywniewypierająnarzędziadrewnianeidrew-
niano-żelaznewłasnejprodukcjiowielowiekowej
tradycji.
Narzędzia
Rozpatrzmyrozwój,typologięizasięgitychnarzędzi
rolniczych,którebyłygłównymprzedmiotemzain-
teresowańnowej,bopowstałejwXIXwiekunauki–
etnografii.Naukiprzyrodnicze,awśladzaniminauki
historyczno-społeczne,sformułowałyewolucyjnąteo-
riędziejówludzkości19.Niesposóbjejpominąćtakże
wnaszymopracowaniu,skorodążymydowyjaśnienia
genezyposzczególnychwytworówidoprześledzenia
dalszychzmian.Nawstępietegorozdziału,wspomi-
nającpoczątkirolnictwa,stwierdziliśmy,żemusiały
zaistniećconajmniejdwaczynniki:osiadłytrybżycia
iużyciezwierzątdopracyprzyuprawieziemi.Powstało
nawetosobneokreślenie–rolnictwosprzężajne.Poprze-
dziłojekopieniactwoiogrodownictwo,aleniewrozu-
mieniuuprawroślinogrodowych(naprzykładgrochu)
tylkozbóż(naprzykładprosa)wysiewanychnamałych
poletkachpozyskiwanychzlasówmetodąwypalenisko-
wo-żarową.
Możetobyćpoczytaneprzezczytelnikajakonie-
poprawnośćmetodologiczna,aletrudnooprzećsiępo-
kusiewpostawieniutezy,żewytworyizjawiskakul-
turoweoarchaicznej,reliktowejformie,odnotowane
wmateriałachwspółczesnychlubpozyskanychstosun-
kowoniedawno,mogąbyćzpowodzeniemwykorzysty-
wanewodtwarzaniukulturarcheologicznychiwcze-
snohistorycznych.Jakodowódmożeposłużyćkopaczka,
motykalubkilofwykorzystywanedodzisiaj,douprawy
małychpoleteknaniektórychterenachgórskichwBuł-
garii,Macedonii,wSerbii,niekiedytakżenaSłowacji.
Faktemjest,żesątonarzędziaoczęściachżelaznych,
niemniejjednakichkształtipraktykaichużyciamają
znamionaarchaiczności.
Przyjmujesię,żezkopaczekimotyk,aletakże
zwidełiłopatmogłyrozwinąćsięnarzędziaornetypu
rylcowego.Donichnależąradłaipóźniejwyodrębnione
sochy.Radłorylcowebyłobynajstarszymnarzędziem,
służącymdoorkiwzaprzęguzwierzęcym,choćodnaj-
dujemywzmianki,żetakienarzędziemogłobyćciągnię-
teprzezludzi.Najstarszeradłaodnalezionenanaszych
ziemiach,datowanenaokresżelaza,sąradłamikrzy-
wogrządzielowymi.Ichbudowajestnadzwyczajprosta–
topieńdrzewazzakrzywionąodrośląpełniącąfunkcję
rylcalubdługa,grubagałąźzobrobionąwformierylca
częściąpnia.Możnawśródradełkrzywogrządzielowych
wyróżnićdwatypy:radłarylcowe,wktórychczęść
pracująca,wzruszającaziemiębyłanachylonaskośnie
17S.Rosłoniec,Samorzutnescalaniegruntówwśródmazowieckiejipodlaskiejszlachtyzagrodowej,op.cit.
18WnikliwiezmianywewsiHusówopisałWincentyStyśwmonografiiDrogipostępugospodarczegowsi:studiumszczegółowena
przykładziezbiorowościpróbnejwsiHusowa,seria:PraceWrocławskiegoTowarzystwaNaukowego,seriaA,WrocławskieTowarzystwo
Naukowe,Wrocław1947.Tensamautorprzybliżyłrównieżproblematykęrozdrobnieniawsigalicyjskichwewcześniejszejmonografii
Rozdrabnianiegruntówchłopskichwbyłymzaborzeaustrjackimwlatach1787do1931,TowarzystwoNaukowe,Lwów1934.
19Patrzdlaprzykładu:L.H.Morgan,Społeczeństwopierwotne,czylibadaniekoleiludzkiegopostępuoddzikościprzezbarbarzyństwo
docywilizacji,tłum.A.Bąkowska,Warszawa1887[oryg.AncientSociety,orResearchesintheLinesofHumanProgressfromSavagery,
throughBarbarism,toCivilization,H.HoltandCompany,NowyJork1877].
44
