Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
ROZDZIAŁ1
Naterenachgórzystych,naPodkarpaciu,awszcze-
gólnościwCzechachinaSłowacji,postroniepołudnio-
wejKarpatZachodnich,podkoniecXIXwiekuzaczęto
stosowaćpługidwustronne,zdwomaczęściamipracu-
jącymi,dziękiczemumożnabyłoskibyprzekładaćna
prawąilewąstronę,nieobchodzącwokółpola.Pługi
zpodwójnymilemieszamiiodkładnicamipropagowały
fabrykinarzędzirolniczych,wkrótcejednakichproduk-
cjązajęłysięwarsztatyrzemieślniczeiwiejscykowale.
Naprzestrzeniconajmniej30–40lat(odkońcaXIXwie-
kudookoło1914roku)wprodukcjipługówrywalizowały
specjalistycznefabrykimaszynrolnychzwarsztatami
rzemieślniczo-kowalskimiiczęstoobiestronywykorzy-
stywałynowerozwiązaniatechniczno-konstrukcyjne,
dostosowującsiędomiejscowychpotrzebinawyków.
Właściwezmianywkonstrukcjachpługównastąpiły,
gdynamiejsceprostychodkładniczdesekwprowadzo-
noodkładnicecylindryczne,czyliwklęsłe,atemożna
byłowykonaćtylkozżelaza.Początkowoobłeodkładni-
ceprzymocowywanodoprostychlemieszy,alewkrótce
zaczętołączyćobieczęści,tworzącjednącylindryczną
(skręconą)powierzchnię,doskonalespełniającąwymo-
gipodcinania,odkładaniaiodwracaniaskib.Zewzglę-
dunaszybszezużycielemieszebyływymienne.Przy-
twierdzanojedoodkładnicyzapomocąśrublubnitów.
Pługifabryczne,atymbardziejprodukcjirzemieśl-
niczej,wpoczątkowymokresieswegorozwojumogły
miećdrewnianegrządziele,słupiceirączki.Zczasem
częścitezamienianonażelazne.Najdłużejzachowywa-
łysiędrewnianegrządziele,choćitewyposażanebyły
jużwróżnedodatkoweczęściżelazne(haki,grzebie-
nie,okuciaitp.).Przyzmianiemateriałuzdrewnana
żelazozmieniałsiętakżekształtposzczególnychczęści,
główniegrządzieli–zprostejnawygiętą,esowatą.Naj-
więcejzmiankonstrukcyjnychnastąpiłowpługachbez-
koleśnychwykonywanychcałkowiciezżelaza.Pługite
zaczęływypieraćpługikoleśnenawetnatychterenach,
naktórychbyłykiedyśbardzopowszechne.
Osobnegoomówieniawymagajątzw.koleśnice(kół-
ka,kolca),czylidwukoleśnyprzodekpługa.Tęfunk-
cjęmógłspełniaćzwykłyprzodekodwozu–nabelce
umieszczonejnadosiąopieranogrządzielpługaiUwią-
zano”jązapomocąwicilubtybli(gwoździ).Natomiast
specjalniewykonywanekoleśnicedopługówposiadały
kilkadodatkowychurządzeńułatwiającychkierowanie
narzędziemiregulującychszerokośćigłębokośćorki.
Prymitywneurządzeniadoregulowaniagłębokościorki
miaływłaściwiewszystkienarzędziaornezdługimi
grządzielami:radła,płużyce,sochydwupolicowe.
Nagrządzielizawszeznajdowałosiękilkaotworów
służącychdozaczepianiajarzma.Jarzmoumocowane
naskrajugrządzielipowodowałojejobniżenie,atym
samymiczęścipracującej,copozwalałonagłębszą
orkę.Podnoszenieiobniżaniegrządzielipługówkole-
śnychznalazłozastosowaniewkoleśnicy
,alewnieco
innysposób.Opróczregulowaniazapomocątybliza-
tykanychwposzczególneotworyudoskonaloneformy
koleśnicmiałynaproguprzytwierdzonedwiepoziome
beleczki,naktórezasadzanoruchomygórnyprzodek.
Mógłonbyćobniżanylubpodnoszonykugórzeiprze-
tykanytyblami(drewnianymilubżelaznymi)wodpo-
wiednichotworachwbeleczkach.
Wkoleśnicachpłużnychmożemywyróżnićkilkaro-
dzajówkół.Najbardziejarchaicznesątzw.kołaobodowe,
czyliobginane,wktórychobręczezosadzonymiweń
szprychamibyływykonanezjednegokawałkagrubej
gałęzi,najczęściejjodłowej,dębowejlubgrabowej.Ta-
kieobodowekoleśnicedopługównajdłużejzachowy-
wałysięwpołudniowo-wschodniejPolsce.Napozosta-
łychterenach,gdziebyłyużywanepługikoleśne,koła
wykonywanozkilkutzw.dzwonnieokutychżelazem,
czylibosychizkółzobręczamiżelaznymi.Najwcze-
śniejkołaokutepojawiłysięnaŚląsku,bojużwXV–
XVIwieku.Kółkawkoleśnicachpłużnychmogłymieć
teżinnewymiary:mniejszeiwiększe,przystosowane
donierównościgruntu.Wtensposóbdążonodowyrów-
naniapołożeniapługapodczasorki.Prawekółkoidące
bruzdąmogłobyćwiększe.
Wartododać,żegłębokośćiszerokośćorkiwsta-
rychtypachnarzędziornychzczęściamidrewniany-
miregulowanozapomocąklinówzabijanychwmiej-
scupołączeniagrządzielizrączkamiisłupicą,atakże
zapomocąpóźniejdodawanychżelaznychgrzebieni,
umieszczanychnakońcugrządzieli.
Ojakościorkidecydowałyjednakumiejętności
oracza.Wjęzykustaropolskimnazywanogoratajem.
Wschyłkowymokresiepańszczyźnianymnazwataprze-
szłanaokreślenieparobkafolwarcznegozatrudnionego
przyorcewołamilubogólnie,doglądającegowołów.
Dawnepługi,drewnianeipłużyce,byływyposażane
równieżwprzyrządydoczyszczenialemieszyiodkład-
niczchwastów,glinyilepkiej,ciężkiejgleby.WSłowni-
kujęzykapolskiegozpoczątkuXIXwiekuSamuelBogu-
miłLinde34przytaczadwienazwytegoprzyrządu:kozica
34SamuelBogumiłLinde(1771–1847)–autorpierwszegoSłownikajęzykapolskiego,wydawałswojedziełowłasnymsumptemwWar-
szawiewlatach1807–1814,wDrukarniXX.Pijarów.Miałonczterytomy,zczegodwapierwszemiałypodwieczęści.Drugaedycja,
zuzupełnieniamiA.Bielowskiego,ukazałasiędrukiemweLwowiejużpośmierciLindego,1854–1861.
58
