Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
46
RozdziałI
stanowczościorazsprytuBismarcka.WieluNiemcówzaczęłoprzeciwstawiać
bezwzględnośćamoralnegosterowaniapaństwemBismarcka,gdzieceluświę-
całśrodki,amążstanumógłmówićjedno,równocześnieczyniąclubszykując
siędoczynieniaczegośinnego,zżywiołowąemfaząinieprzemyślanymbra-
kiemtaktuWilhelma39.
Pomijającjużkonkretneosobowości,wszystkiewykreowaneprzezBismarc-
kacechyNiemiecwmniejszymlubwiększymstopniumożnabyłodostrzec
równieżwinnychpaństwach.WeWłoszechcharyzmatycznyprzykładGari-
baldiego,liderasiłpopularnych,którew1859r.pomogłyzjednoczyćnaród,
zapewniłwzorzecdlapóźniejszegodyktatoraMussoliniego.WHiszpaniiar-
miabyłapodobniepozbawionakontrolicowNiemczech,aweWłoszech,tak
samojakwNiemczech,odpowiadałaraczejprzedtronemniżprzedparlamen-
tem.WAustro-Węgrzechadministracjapublicznabyłarówniesilna,apreroga-
tywyinstytucjiparlamentarnychjeszczebardziejograniczone.WeFrancjisza-
lałkonfliktpomiędzypaństwemaKościołem,swązaciekłościąniewieleustę-
pującyniemieckimuzmaganiomokulturę”
.WRosjiwpolitycewewnętrznej
orazstosunkachznajbliższymisąsiadamiodwołanosiędokonceptupodobne-
godotegozRzeszy40.ReżimcarskiwRosjignębiłsocjalistówjeszczebardziej
dotkliwieniżjegoniemieckiodpowiednikianinakroknieustępowałniemiec-
kimwładzomwdążeniudoasymilacjiPolaków,którychmilionyżyłytakże
podjegowładzą.Przedrokiem1914liberalizm,jakkolwiekdefiniowany,był
słabywewszystkichwiększychpaństwachEuropyśrodkowejiWschodniej,
anietylkowRzeszy.WeWłoszechscenapolitycznabyłabardziejrozczłonko-
wananiżwNiemczech,aprzekonanie,żewojnajestusprawiedliwionymśrod-
kiemosiąganiacelówpolitycznych,zwłaszczautworzeniaimperiumlądowego,
byłowspólnedlawielueuropejskichmocarstw,cowybuchIWojnyświatowej
wsierpniu1914rokumiałudowodnićztakprzerażającąklarownością.Naca-
łymkontynenciecorazliczniejszesiłydemokratycznezagrażałyhegemonii
konserwatywnychelit.KoniecXIXipoczątekXXwiekubyłczasemnacjonali-
zmunietylkowNiemczech,alewcałejEuropie,adounacjonalizacjimas”do-
szłorównieżwwieluinnychpaństwach41.
NiemniejopróczNiemiecwżadnyminnymkrajuEuropywszystkietewa-
runkiniebyłyobecnewtymsamymczasieorazwtakimstopniu.Cowięcej,
Niemcyniebyłypoprostujednymzwielueuropejskichpaństw.Historycyna-
pisalibardzowielenatematrozmaitychaspektówrzekomegowstecznictwa
Niemiecwtymokresie,domniemanegobrakuwartościobywatelskich,pozor-
nieprzestarzałejstrukturyspołecznej,ponoćtchórzliwejklasyśredniejoraz
najwidoczniejneofeudalnejarystokracji.Jednakżeludzieżyjącywtymokresie
39Jeżelichodzionową,rozważnąocenęosobowościiznaczeniacesarza,zobaczChristopherClark,
KaiserWilhelmII,London2000.
40GeoffreyHosking,Russia:PeopleandEmpire1552-1917,London1997.
41GeorgeL.Mosse,TheNationalizationoftheMasses:PoliticalSymbolismandMassMovementsin
GermanyfromtheNapoleonieWarsthroughtheThirdReich,NewYork1975.
