Treść książki

Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
wpisująsięwogólnykulturowyijęzykowydorobekwspólnoty,azarazemzniegosię
wywodzą,ukazująctymsamymutrwalonerole,jakieodgrywająwdanejprzestrzeni
społecznej.Otym,jakrozległepolezajmowałyizajmująwkomunikacjikonkretnej
zbiorowości,świadczyzgromadzoneprzezwiekizwiązaneznimisłownictwo(leksemy,
formy,znaczenia,związkiwyrazowe).
Językpolskimabardzorozbudowanesłowotwórstwo,wktórymposzczególnecząstki
morfologiczneniosązesobązdolnośćwpływanianaznaczeniewyrazu.Mając
nawzględzietęwłaściwośćpolszczyzny,przyjrzymysięformomutworzonymzapomocą
przedrostków
prze-
oraz
za-
odczasowników
mówić
i
milczeć.
Formadokonana
przemówić
orazformaniedokonana
przemawiać
mogąznaczyć
tosamo,czyli‘wygłosić,wygłaszaćmowę,zwrócićsię,zwracaćsięzmowądojakiegoś
gronasłuchaczy’,alepozatymformadokonana
przemówić
znaczy‘odzyskaćdar
mowy’,aformaniedokonana
przemawiać
–‘odzywaćsiędokogoś,mówićcoś
–przerywającmilczenie’.
Formadokonana
przemilczeć
orazformaniedokonana
przemilczać
znaczą:‘nie
powiedzieć,niemówić,niewspomnieć,niewspominaćoczymś,zbyć,zbywaćcoś
milczeniem,świadomiecośzataić,zatajać’,aformadokonana
przemilczeć
znaczy
nadto:‘spędzićpewienczasmilcząc’.
Zkoleiformadokonana
zamówić
orazformaniedokonana
zamawiać
wewspółczesnej
polszczyźnieznaczą:1.‘polecić,polecaćkomuśwykonanie,dostarczenieczegoś,
zobowiązującedouiszczeniaodpowiedniejnależności’;‘umówićsię,umawiaćsięzkimś,
zapewniającjegoobecność,pomoc’;‘zarezerwować,rezerwować,obstalować,
obstalowywać’;2.‘wykonać,wykonywaćmagicznepraktyki,polegającezazwyczaj
nasłownymzaklinaniu’.Jednakwdawnejpolszczyźnieformadokonana
zamówić
znaczyła‘odezwaćsię,przemówić’,aformaniedokonana
zamawiać
–‘mówićcośdla
odwróceniaczyjejśuwagi;za​gadywać’.
Odpowiednieformyzprzedrostkiem
za-
odczasownika
milczeć
sądziśwodwrocie:
kwalifikowanejakorzadkie,przestarzałelubwychodzącezużycia(SJPD).Itakforma
niedokonana
zamilczać
jestbardzorzadka,formadokonana
zamilczeć
‘niepowiedzieć,
przemilczeć,zataić’;‘przestaćmówić,nieodezwaćsię,zamilknąć’wychodzi
zpowszechnegoużycia.Natomiastwpełnifunkcjonalnajestformadokonana
zamilknąć
‘przestaćmówić’oraz‘ucichnąć’(odpowiedniaformaniedokonana
zamilkać
należy
dorzadkich).
Ztegoprzegląduwidać,żeniemacałkowitejrównoległościznaczeniowejderywatów
postronie
mówić
ipostronie
milczeć
,chociażwewszystkichtychformach,dawnych
iobecniefunkcjonującychwjęzyku,jestsłabiejlubsilniejzaznaczonarelacjamówienia
imilczenia.Naszczególnepodkreśleniezasługujeprzytymfakt,iżformyzprzedrostkami
prze-
oraz
za-
odczasownika
milczeć
zawszekryjąwsobieokreśloneintencjemówiących
(
przemilczeć
:coś,wszystko;
zamilczeć
:cośprzedkimś;
zamilczeć
:kogoś„naśmierć”).
Podobnefunkcjemożepełnićprzedrostek
za-
dodanydoleksemówczasownikowych,
któresąsynonimami
mówić
i
milczeć
,jaknp.:
zagadać
,
zagadywać
to,cosięchce
zataić
.
Nietylkozjawiskasłowotwórczeodkrywajązbieżnościiprzeciwieństwaznaczeniowe
wrelacji:mówienie–milczenie.Ciekawegomateriałuwtymzakresiedostarczarównież
porównaniewyrazówbliskoznacznychizwiązkówwyrazowychodpowiadających
czasownikom
mówić
oraz
milczeć
.
Zbiórwyrazówiokreśleńsynonimicznychzwiązanychz
mówić
jestliczebnie
obszerniejszy[23],alezarazemniejednorodny,ponieważzawierazarównoleksykalne
ekwiwalentymówienia,np.:
gadać
,
głosić
,
prawić
,
kazać
,
powiadać
,
rzec
,jakteż
leksemywskazującenaróżnesposobyartykulacjiimówienia,np.:
gaworzyć
,
szczebiotać
,
mamrotać
,
bąkać
,
bełkotać
,
seplenić
,
paplać
,
pytlować
,
trajkotać
,
jazgotać
,atakże:
deklamować
,
recytować
,
perorować
,
gardłować
;zkoleiwartościujący
walormajątakieczasownikowesynonimymówienia,np.:
pleść
,
bajdurzyć
,
bajać
,
bredzić
,
bzdurzyć
,
ględzić
czydzisiejsze:
nawijać
.Znajdujemyturównieżzwiązki
wyrazowepełniącetylkopoczęścifunkcjęsynonimicznąwstosunkudoczasownika