Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
RozdziałI.
Problemteologiczno–politycznywNiemczech
1.Uźródełniemieckiegoproblemuteologiczno–politycznego:MarcinLuter[1]
Każdy,ktointeresujesięhistoriąNiemieciichkulturą,musiałzetknąćsięzterminemSonderweg(dosłownie:specjalna,osobliwadroga),zapomocąktórego
opisywanyjestszczególnykierunekrozwojupolitycznegotaksamychNiemiec,jakiniemieckichmyślicieli,niemieckiejfilozofii,takżemyślipolitycznej.Podterminem
tymopisujesięniemieckąintelektualnąipolitycznądrogędopruskiegomilitaryzmuihitleryzmu,jakżeodmiennąodresztyEuropy,którejnowożytnyrozwójprowadził
kuOświeceniu,liberalizmowiidemokracji.
Sonderwegłączysięzkonstatacją,żegermańskojęzyczneludymieszkającemiędzyRenemaOdrąposzływinnymkierunkuniżpozostałaEuropa.Możnatenfakt,tak
jaktouczyniłFeliksKoneczny,tłumaczyćzainfekowaniemprzezbizantynizmsprowadzonydowczesno–mediewalnychNiemiec(972)przezksiężniczkęTeofanoijej
greckidwór[2].Jesteśmyraczejsceptyczniwobecupraszczającejskomplikowanedziejeteorii,wedlektórejsprowadzeniekilkudziesięciudworzaniintelektualistów
zBizancjumnadwórcesarskimogłospowodowaćtakieprzeformatowanieumysłowości,aby1000latpóźniejdoprowadzićdowładzyAdolfaHitlera.Wszystko,
conatentematwiemypewnego,towidocznywpływgreckichartystównadworskąsztukęimperialną[3].
DociekanieantycznejiśredniowiecznejgenezyzjawiskaSonderweguprzekraczaceleniniejszejksiążki.Nasinteresujewtejchwilijedynieformauzewnętrznieniasię
owejniemieckiejszczególności.TazaśuwidoczniłasięnajpierwwcharakterystycznejdlagermańskiejpółnocnejEuropy,późno–średniowiecznej,programowo
antyracjonalnej,egzaltowanejpobożności,praktykowanejzpominięciemoficjalnychwładzkościelnych(tzw.devotiomoderna)[4],anastępniewokresieReformacji.
WtejdrugiejsytuacjiSonderwegwiążesięzżywiołowymipowszechnympoparciemdlabuntuMarcinaLutrawobecKościołakatolickiegowszerokichkręgach
szesnastowiecznegospołeczeństwaRzeszy.
Niebędzieprzesadąstwierdzenie,żenowożytnaniemieckafilozofiaimyślpolitycznaposiadacharakterystycznącechęmającąswojeźródłowteologii,epistemologii
ieklezjologiiMarcinaLutra,ijegoucznióworazzwolenników,awięcwrewolucjireligijnej,któradokonałasięwpółnocnychNiemczechwXVIwieku.Zależność
międzydoktrynąluterańskąaprotestancko–niemieckąfilozofiąujawniasię,przycałejwielonurtowościirozdzierającychjąrozmaitychwewnętrznychsporach,
wzgodnymipraktyczniejednogłośnymodrzuceniuscholastycznejkoncepcjipogodzeniarozumuiwiary.Konfliktmiędzyduchemłacińskimagermańskimmacharakter
fundamentalnyirozpoczynasięjużnapłaszczyźnieteoriipoznania.Ztejgnozeologicznejróżnicywynikaodmiennośćcelów,zasadiproblemówniemieckiejrefleksji
politycznejwXIXiwXXwieku.
Scholastycymediewalnigłosili,żeistniejądwierównoprawnedrogipoznaniaprawdy,amianowicierozumiwiara.Rozumpoznajerzeczywistośćstworzoną,ustala
prawanaturyiobjaśniaprawdywiary,sprowadzającjązezgubnejdrogifałszywej,pseudomistycznejegzaltacji,nadrogęuporządkowaniaidyscypliny.Zkoleiwiara
nadajewłaściwykierunekrozumowi,aprzedewszystkimpouczagooprawdachobjawionych,doktórychbadanieempirycznerzeczywistościstworzonejdojść
niepozwala.Innymisłowy,wiarapouczarozumorzeczywistościnadprzyrodzonejiduchowej(ponadzmysłowej)[5].
Napłaszczyźnieepistemologicznej(poznawczej)buntwznieconyprzezMarcinaLutra,aodwołującysiędowskazówekzawartychwdevotiomoderna,skierowanybył
przeciwkoharmonijniełączącejrozumiwiaręscholastyce,rozwijanejnałacińskichuniwersytetachwpóźnymŚredniowieczu.Wpewnymsensiegermańskiteologbył
reakcyjny,gdyżdomagałsięswoistegowielkiegoodwrotuodmyślischolastycznejirenesansowej,dominującejwParyżu,Rzymie,FlorencjiiwToledowXVIstuleciu,
ipowrotudośw.Augustynaiaugustynizmu,czylidochrześcijańskiejteologiisprzedrecepcjiarystotelizmuwkońcuXIIIwieku[6].ZkarthistoriiLuterchciałwymazać
wielkiescholastycznenazwiska,przedewszystkimAlbertaWielkiegoiśw.TomaszazAkwinu,zpóźnegoŚredniowieczauznającjedyniefideistycznyockhamizm,
głoszącynicośćwartościpoznaniaprzezludzkirozumikoniecznośćoparciasięjedynienawierze,którejpodstawąjestLiteraobjawiona[7].
PodróżdorenesansowegoRzymuwywarłanaLutrzestraszliwewrażenie,gdyżnowoczesnośćipowrótdoantycznychwzorcówbyłydlańznakamiAntychrysta[8]
.Zkoleiwprowadzenieprzezscholastykówrozumudoteologiiwydawałomusięnajgorszązmożliwychherezji.Przerażonypisał,że„tonienormalne,toherezjamówić
ologicewiary”[9],ponieważ„rozumjestprzeciwieństwemwiary.TotylkoBógdajewiaręprzeciwkonaturze,przeciwkorozumowi,czyliwiaręwłaśnie”[10].
MarcinLuterzcałąmocąodrzucałprzetowielką,późnomediewalnąrecepcjęArystotelesaiarystotelizmuprzezscholastykę.Wujęciugnozeologicznymluteranizm
jawisięnamjakorodzajantyintelektualnejreakcjiwduchuneoaugustiańskim,czyliwczesnośredniowiecznym,przeciwkonowoczesności,empiryzmowiiracjonalizmowi
arystotelizmuorazufundowanejnanimscholastyki,atomizmuwszczególności[11].Wjednymzlistówgermańskibuntownikreligijnybezogródekopisujeswój
skrajnienegatywnystosunekdoArystotelesa:
WysłałemlistwielebnemuJodocusowizEisenbach.Jestonpełenproblemówpostawionychprzeciwkologice,filozofiiiteologii,czylizłorzeczeńiprzekleństw
przeciwkoArystotelesowi,PorfiriuszowiikomentatoromSentencji,słowem,przeciwkowszystkimtymgłupimstudiomnaszejepoki.(…)niebędęwięcejatakował
Arystotelesaijegotwierdzeń,nawetjegonajwiększychgłupstw,alezamilczęonimnazawsze.(…)tonajwiększykłamca,największykłamcaspośródkłamców,któremu
podporządkowaniesiębyłobywielkimabsurdem(…)zajegogreckąmaskąwidzętylkodrwinęzKościoła,igdybymmiałczasnagłupstwa,tobymtopokazał.(…)
tozwodzicielumysłów,igdybyArystotelesnieistniałnigdycieleśnie,toniewahałbymsięnazywaćgodemonem.Muszęnosićtenkrzyż,jakimwydajemisięfakt,
żewielumoichbraci,wtymznakomitychumysłówprzeznaczonychdowielkichstudiów,traciżycieiczasnajegoczczekomedie.Gdytyleuniwersytetówpali
nastosachipotępiaważneksiążki,towtymsamymczasierekomendujesięjegodzieła[12].
Przyinnejokazjipisze:
Prawdaniemożezaprzeczaćprawdzie,amimoto,cojestprawdąwfilozofii,niejestprawdąwteologii,ato,cojestprawdąwteologii,niejestprawdąwfilozofii.(…)
wteologiijestprawdą,żeSłowostałosięCiałem,alewfilozofiijesttoniemożliwościąiabsurdem.(…)Skoroteologiauderzawzasadyfilozofii,afilozofiapodobnie
uderzawzasadyteologii,totrzebanakazaćzamilczećdialektyce.Nicjejdosprawwiary,gdziedziałajedynieSłowoBoże.Trzebająodgrodzićodtejsferyiwejść
wwiaręzajednymjedynymwewnętrznymuczuciem,bezinteligencjitypowejdlafilozofii[13].
Ijeszczejedencytat:
Jestemabsolutnieotymprzekonany,żeniedasięzreformowaćKościoła,jeśliniewyrwiesięzkorzeniamiodpodstawtychkanonów,dekretaliów,teologii
scholastycznej,filozofii,logiki,takjakuprawianesąonedotąd,iniebędziesięnauczałoinnychprzedmiotów.Będącotymprzekonany,posuwamsiędotego,
żecodziennieproszęPana,abynatychmiasttonastąpiło,żeprzywróconezostaniecałkowicienieskażonestudiumBibliiiświętychOjcówKościoła[14].
Możnamnożyćwnieskończonośćtecytaty,czerpiącjezlicznychdziełniemieckiegoreformatora.Teologiaitradycjaluterańskaodrzucaarystotelizmniedlatego,
żetwórcasystemubyłpoganinemżyjącymprzedObjawieniem,leczdlatego,żenurttenprogramowoodrzucajakąkolwiekmożliwośćsyntezywiaryirozumu.Stając
nastanowiskufideistycznymLutertwierdzi,żechrześcijaninalboprzyjmujewiaręiodrzucarozum,alboniejestchrześcijaninem,leczateistąświadomymodrzucenia
wiarylubnieświadomymtegofaktuidefiniującymsiębłędniejakochrześcijanin.Tymczasemchrześcijaninniemyśli,bowiemspotkaniezJezusemstanowizaprzeczenie
myślenia.JakiekolwiekrozumowetłumaczenieLiterybiblijnejiaktuwiaryjawisięjakodziałanieAntychrysta.Jedynąpostawąchrześcijaninawobecwiaryjestufność,
ponieważ„wiarajestzawierzeniem”(fidesestfiducia),piszenajwybitniejszykontynuatordziełaLutra,FilipMelanchton,częstozwanyzaszczytnymmianemPreceptora
Niemiec[15].
Natakradykalniefideistycznejpodstawieniemożliwejeststworzeniejakiejkolwiekteologiipojętejjakonauka,zjednejstrony,afilozofiichrześcijańskiej,zdrugiej
strony[16].CzłowiekmożetylkozawierzyćLiterzebiblijnej,zakazanejestmuwięcjakiekolwiekbadanieproblematykireligijnej;zastępujejerecytacjawersówzPisma
