Treść książki

Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Lavéritéde
JacquesleFataliste
51
sageslenarrateurseprésentecommeundémiurgebiendécidéàexercer
sonomnipotenceetàfaçonnerl’histoireselonsavolonté:
...ilnetiendraitqu’àmoidevousfaireattendreunan,deuxans,troisans,le
récitdesamoursdeJaques,enleséparantdesonmaîtreetenleurfaisantcourir
àchacuntousleshasardsqu’ilplairait.Qu’est-cequim’empêcheraitdemarierle
maîtreetdelefairecocu?d’embarquerJaquespourlesIles?d’yconduireson
maître,delesramenertouslesdeuxenFrancesurlemêmevaisseau?(5).
L’interventionexplicitedunarrateurnes’exercepasuniquementdansle
domainedelacompositiondeladiégèse,maisellesemanifesteaussi,voire
surtout,danslafaçonderaconter.Ilavoueouvertementsélectionnerarbi-
trairementlamatièrenarrée:«jevousfaisgrâcedetoutesceschosesque
voustrouverezdanslesromans»(21).D’unepart,ilfaitsemblantdeciter
seshérosavecl’exactituded’ungreffierenréduisantaustrictminimumla
séquenceintroductivedelaréplique,d’autrepart,ilcomplèteleursparoles
sousprétextequelemanuscritqu’ilconsultepossèdedeslacunes.Ilvamême
jusqu’àlestransformer.Interpelléparlelecteurfictifàproposd’unmotsavant
quisurprenddanslabouchedeJacques,ilseravise:«...l’Engastrimesteest
demoi,[...]onlitsurletexteoriginal:ventriloque»(298).Leslimitesde
sonsavoirduesàl’adoptiondelafocalisationexternesontaussicompro-
misesparlesdéclarationsdutype:«Ehbien,Lecteur,vousvousabusezde
toutpoint.JesaistrèsbiencommentJaquesseratirédesadétresse»(111).
Cesparadoxesetinconséquencesenvahissentletextetoutentieretaffectent
lasémantiqueprofondedulivre,sonfondementmême.Ils’agitdel’idéede
déterminismequel’œuvrediscuteenmettantaudevantdelascènedeux
personnages,incarnationsdesopinionscontraireslà-dessus,Jacquesetson
maître.Or,Jacques,partisaninconditionneldudéterminismeauniveaudes
déclarations,estunpersonnageactif,diligent,ilréagitauxmésaventuresque
luiréservelevoyage,ilprenddesinitiatives:ilemprisonnelesbrigandsàl’au-
berge,ilpartàlarecherchedelamontreperdueparsonmaître.Pendantce
temps-là,lemaître,antithèsedesonvalet,défenseurdulibre-arbitre,
lorsqu’ilfautagir,s’avèreêtreinerte,privédetouteénergie,ilselaissevoler
soncheval,etsesactesseréduisentàquelquesgestesschématiquesetrépéti-
tifstellelaconsultationmécaniquedesamontre,prisedanssatabatière...
Défautdecompositiondanslecasduromanàlamode,cesincohérences
constituentl’essencemêmedel’œuvredeDiderotetontuneimportance
capitalepourlavéritéqu’elleprometdevéhiculer.Celle-ciseconstruitpar
oppositionauschématismeduroman,fruitdel’imaginationenruptureavec
laréalitéetquidoitrentrerdanslecadredesconventionsrassurantes.De
telsparamètresfacilitenténormémentletravailduromancier,maislerésul-
tatdeceseffortsn’estquemensonge.Leromanpèchenonseulementpar
l’invraisemblable,maisaussiparlastéréotypie.Puisantdanstouteslesres-