Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
14
MichałBohun
niepokojącąstronę.Taksamojakkażdawzniosłamyśl,marzenieidążenie.Wszyst-
ko,coludzkie,jestdwoiste,maswójrewers,najczęściejprzerażający.Samejkulturze
towarzyszynieodmienniejejnihilistycznakontestacjabądźascetycznezwątpienie.
TakieprzekonaniebyłoźródłemreligijnościDostojewskiego.Jegonadziei,że
Chrystusniemadrugiegooblicza,żechrześcijaństwojestreligiąpełniizupełności,
żeBógjestponadprawdą,sprawiedliwością,szczęściem–wszystkimiludzkimimia-
rami.Wtensposóbzarysowujesiępodstawowaantynomia:pomiędzyreligią(albo
Chrystusem,alboKościołem–urosyjskiegopisarzasątowpewnymsensiesyno-
nimy),czyliporządkiemabsolutnejpełni,akulturą(czyliświatemczłowiekaprzez
ludzkieczynyizaniechaniastworzonym,zaktóryludziemusząbraćodpowiedzial-
ność).Właśniewtakiejkonfrontacjikulturaokazujesięwielkainędznajednocześ-
nie.Albo,mówiącpoPascalowsku:kulturajestparadoksalnymwyrazempodwójnej
ludzkiejkondycji:wielkościinędzyczłowieka.
Przedewszystkimtrzebapodkreślić,żeDostojewskiniebyłnihilistąreligijnym,
odrzucającymkulturęjakoniepotrzebnywytwórświatapogrążonegowzłuigrze-
chu.Niepotępiałinienegowałrzeczywistościwimięreligijnegoideałuiidyllicznej
harmoniinieskazitelnychdzieciBożych.Byłprzenikliwymkrytykiemzwyrodniałych
formkultury,czyraczejpseudomorfoz,jakkrólestwomieszczańskiegokiczuczy
sztukapodporządkowanawartościomspołecznymicelompolitycznym.Dostojew-
skiniegłosił,żekulturazbytdużokosztuje,boodwracaludziodsprawniebieskich
izbawienia,awtedyludziepłacązaniążyciemwiecznym(tojestargumentstaryjak
chrześcijaństwo,któreuswychhistorycznychpoczątkówmusiałozderzyćsięzkul-
turalnymwyrafinowaniemstarożytnychGrekówiRzymian,iktórypowracałwwielu
ruchachchrześcijańskiejodnowy,naprzykładwjansenizmie,zktórymzwiązałsię
Pascal).Drugi,nowoczesny,zeświecczonywarianttakiegoprzekonaniagłosi,żekul-
turazbytdużokosztuje,bookupionajestwyzyskiem,nędząicierpieniemwarstw
niższych,którychtrudumożliwiaelitomtworzeniekulturytakzwanejwyższej–był
toargumentrussoistyczny,którymtakbardzoprzejęlisięrosyjscymyślicieleopo-
pulistycznychskłonnościach(jakTołstojczysocjaliściagrarni).Dostojewskiwie,że
kulturadużokosztujeipytaojejcenę,alenieprzeważauniegoanitranscendentny
ascetyzm,anirussoistycznypopulizm,choćobatewątkisąjakośobecnewświa-
topoglądziepisarza,tocząwnimwalkęiwciążsądyskutowanewjegozmaganiach
ideowych3.
Dostojewskinieodrzucasamejkultury.Przeciwnie,nazwałbymjegostanowisko
swoistymkulturalizmemczyteżpankulturalizmem.WasylZieńkowskijwypowiada
myślpodobną,aczzawężoną,twierdząc,żemyślenieDostojewskiegojestniemal
3Wydajesię,żeWasylZienkowskijwswojejHistoriifilozofiirosyjskiejzanadtoupraszczasprawę,bez-
dyskusyjnieuznającDostojewskiegozaprzedstawicielaDchrześcijańskiegonaturalizmu”,czylireligijnej
wersjirussoizmu.Wynikatonajpewniejzheurystycznegoklucza,jakiZienkowskijzastosowałdobadania
dziejówmyślirosyjskiej,którejgłównymwątkiemmiałbybyćspórpomiędzyimmanentystycznymna-
turalizmem(russoizmem)icerkiewnymtranscendentyzmem.ODostojewskimzob.:W.W
.Zienkowskij,
Istorijarusskojfiłosofii,t.I,cz.2,Leningrad1991,s.222–223,227–230.
