Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
1.Metamorfozaobrazównaszkle
…obarbarzyństwienieuniknionym,
syntetycznym,dziecinnym…
CharlesBaudelaire1
Podkoniec1917rokuwsalachwystawowychkrakowskiegoPałacuSztukizawisłodwadzieściaosiemobrazównaszkle
orazdwakolorowanestalorytystanowiąceniegdyśwyposażeniechłopskichdomów.Nieznalazłysięonewsecesyjnej
świątynisztukisame,leczstanowiłykontekstdlapracwspółczesnychartystów,aotwarty4listopada1917rokupokaz,
którynosiłnazwę1WystawyEkspresyonistówPolskich2,jestuznawanyzapoczątekhistoriiawangardyartystycznej
wPolsce.Ichoćnieporazpierwszymiejskapublicznośćmiałaoglądaćprzywiezionezewsiwytworyspołecznie
odległychodniejchłopów,zestawionezpracamitwórcównależącychdojejwłasnegośrodowiska,todotejpory
miejskiodbiorcastykałsiętylkozludowościąwpostacizdobnictwairzemiosła,pokazywanąwkontekściedziełtak
zwanejsztukistosowanej.Elementywyposażeniachłopskichdomówiodświętnegostrojuwłościanbywałyjuż
wcześniejzestawianezewspółczesnymwzornictwemiwskazywanejakoźródłojegoinspiracjiformalnych.Takbyło
wwypadkupierwszejwystawyTowarzystwaPolskaSztukaStosowana,otwartejwstyczniu1902rokuwsalach
mieszczącegosięwSukiennicachkrakowskiegoMuzeumNarodowego,którąwpaździernikutegosamegoroku
zaprezentowanowwarszawskiejZachęcie.Jedenztrzechdziałówtejwystawy,zatytułowany„Materiałludowy”(dwa
pozostałeto„Usiłowaniawspółczesne”oraz„MateriałHistoryczny”),prezentował„eksponatyzróżnychregionów
kraju.Byłytosprzęty,drobneprzedmiotyużytkowe,jakdzbany,czerpaki,spinki,kierpce,orazstrojeregionalne,hafty,
tkaniny,wycinanki,pisanki,atakżewidoki,planyidetalearchitektonicznewformierysunkówifotografii”3.
Jednakpozaobszaremwzornictwaludowośćdostarczałapolskiejsztucetematów4,anieinspiracjiformalnych
ipokazaniezebranychnaPodhaluobrazównaszkleobokwspółczesnychdziełsztukistanowiłopomysłrównie
nowatorski,coeksperymentyformalneartystówprezentującychswojepracewramachtejżewystawy.Estetyczna
obcośćplastykifiguralnej,zktórąstykalisięnawsijejwykształceniwmiastachdziewiętnastowiecznimieszkańcyoraz
przybysze(ziemianie,nauczyciele,księża,badacze,letnicy),nawyklidomniejlubbardziejakademickiegorealizmu,
byłatakdojmująca,żewnajlepszymraziereagowalipobłażliwością,awnajgorszym–świątobliwymgniewem,
anawetikonoklazmem.Jeśliwiszącymwwiejskichchałupachobrazomwogólepoświęcanouwagę,tocechy,które
postrzeganojakoniedostatkiformalne,stanowiłytaksilnąbarierę,żenawetwnajbardziejzafascynowanychludową
ornamentykąodbiorcachdziełasztukiprzedstawiającejbudziłyzgrozęilekkieobrzydzenie.MarianWawrzeniecki
widywałwchatachwłościańskichwcentralnejPolsce„«obrazy»,jakpapugimieniącesięoddzikichdysonansowych
barw”,które„rażądziwnąkakofoniąbarwigrymasemrysunku”5,aStanisławWitkiewicz,pozachwytachnad
snycerskimidekoracjamigóralskiejchałupyipomieszczonychwniejsprzętów,takopisywałwnętrzebiałejizby:„Cała
jednaścianazawieszonaobrazami,strasznemi,leczoryginalnemiobrazamimalowaneminaszkle,któreswoją
ponurościąinaiwnościąwyróżniająsięodkrzyczącejlichotyniemieckichlitografii,zktóremisąsiadują”6.Doanegdoty
przeszłazaciekłanienawiść,jakąte„straszne,leczoryginalne”obrazynaszkledarzyłzakopiańskiproboszcz,ksiądz
JózefStolarczykijegoniszczycielskadziałalność7.
Anidziewiętnastowieczniludoznawcy,aniartyścinieuważaliprzedstawieńtworzącychwiększośćchłopskiej
ikonosferyzasztukę.Wartykuleodrzeworytachludowych,opublikowanymw1929roku,JanStanisławBystroń8
wskazywałkilkaważnychdziewiętnastowiecznychźródełetnograficznychwspominającychoobrazach„ubarwionych
jaskrawemifarbaminapapierze”,naklejanychnaścianylubzawieszanychwewnętrzachwiejskichchat,doktórych
badaczepodchodzilizcałkowitąobojętnością,jeślichodzioichartystycznewalory.„Wkażdymprawiezbardzo
licznychopisówwnętrzwłościańskich–pisze–spotykamywzmiankęoobrazachświętych,wspominasię,żejestich
naogółdużo,żeniebrakichwżadnejchacie,żeprzedstawiająonetematyświęte,azrzadkamożnatylkonapotkaćjaki
świeckiobraz,opisujesiędokładnie,gdziesięjezawieszaiwjakisposób,alejaknajrzadziejudanamsięspotkać
choćbykrótkiezaznaczenieichpochodzenialubtechniki”9.Bystrońwskazywał,żedrzeworytniczeobrazytraktowano
jakobarwnądekoracjęchłopskichchałup,aniesztukęgodnąinteligenckiegozainteresowania.Wtakiejteżfunkcji–
jakouzupełnieniekontekstuetnograficznego–pojawiałysięonewdziewiętnasto-iwczesnodwudziestowiecznych
kolekcjachzakopiańskich10czyteżnapierwszejwystawieetnograficznejwKołomyi,którejkomisarzembyłOskar
Kolberg11.
„Ekspresyoniścipolscy”połączyliwięcwłasnenowatorskieformalniepracezobrazami,którychestetycznej
odmiennościpublicznośćPałacuSztukinieoceniałapozytywnie.Takżedziełaekspresjonistówniebyłydla
zwiedzającychłatwewodbiorze„wobecnieprzyzwyczajeniaokadonowegokonwenansuformy”,wynikającego–jak
pisałżyczliwy„ekspresyonistom”krytyk„NowościIlustrowanych”–zdążeniaartystówdo„wytworzeniawłasnego
[…]stylunowoczesnego,którybycharakteryzowałnasząepokęwsztuce”12.Umieszczającludoweobrazyobok
własnychprac,autorzywystawywPałacuSztukinawiązywalidopionierskiegogestu13(inazwy)niemieckich
