Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
cywilizacjęioznaczaławcześniejszyetaprozwojuczłowieka,awięcijegowiększeuzależnienieodnatury.
Wtakskonstruowanymświeciebliskienaturyspołecznościprymitywnestanowiłystałyiwygodnypunkt
odniesienia,wobecktóregomożnabyłookreślaćpostępowezmiany.Optymizmwizjipostępuwyrastałzobserwacji
rozwojunaukprzyrodniczych,rewolucjiprzemysłowejorazprzekonania,żeodkrycianaukoweiswobodypolityczne
wzajemniesięwzmacniająiskutkująogólnąpoprawąwarunkówżyciowychczłowieka27.Równocześniejednak
uniwersalizacjaideipostępupozwalałalegitymizowaćprzemocmodernizacyjnąikolonialnąwobec„ludów
prymitywnych”czy„ciemnegoludu”,któredlaichwłasnegodobranależałocywilizować.„Dychotomiamiędzy
europejskącywilizacjąaprymitywnądzikościązostaławytworzonaprzezmetanarracjępostępu,która[…]trzymała
wkleszczachwyobraźnięeuro-amerykańskichpotęgkolonialnychoraztych,którzywnichwytwarzaliwiedzę;dodziś
zresztątrzymajako«teoriarozwoju»,nadalzuporemtwierdząca,żewszystkieludyświatamusząsięmodernizować,
gdyżinaczejpozostanąztyłu,pogrążonewniewiedzyizabobonie”,piszeantropolożkaShelly
Errington28.Wewspółczesnymdyskursienaukowymetnocentryzmwielokrotniekrytykowanejdoktrynypostępunie
budziwątpliwości29,anajejhistorycznąprzygodnośćErringtonwskazujeżartobliwąuwagą:„Jeżeliideępostępu
wymyślilibyaustralijscyAborygeni,tonaszczyciedrabinyewolucyjnejbyłabyzapewnezłożonośćsystemu
pokrewieństwa,aubogie,żałośnieprostebilateralnepokrewieństwospołeczeństweuro-amerykańskichznalazłobysię
najejdole”30.
Niemniejprzezniemaldwastulecianarracjapostępustanowiłapodstawękonstruowaniaróżnicymiędzy
prymitywnościąacywilizacją,uzasadniającrównocześniebliskośćpierwotnegodzikiegoznaturą.Pierwotność,
konstruowananietylkojakochronologiczniestarszaodcywilizacji,aleteżbliższanaturze,wiązałasięznowoczesnym
urzeczowieniemnaturybędącymkonsekwencjąjejnaukowejobiektywizacji.Naukowebadaniebyłomożliwedzięki
założeniu,żenaturąrządząpewnestałeiuniwersalneprawa,któreludzkirozumpotrafipoznać,cosprawia,żewmiarę
postępucywilizacyjnegoczłowiekprzejmujenadniąkontrolę.Zgodnieztąnarracjączłowiekprymitywnynieznałtych
praw,więcniepotrafiłjejskutecznieujarzmićibędącpodporządkowanynaturze,żyłcyklicznym,niepodatnym
nazmianęczasemprawprzyrody.Światnaturybyłświatempraw,nieświatemwydarzeń.Linearnyczaspostępu
igwałtownejzmiany–czashistorii–byłdolączłowiekanowoczesnego,aahistorycznośćdzikiegobyładodatkowo
potęgowanaprzezjegoniepiśmienność.Sukcesideologiipostępu(iteoriirozwoju)opierałsięwdużejmierze
nakonstrukcjiZachodujakożyjącegoczasemhistoriiijegoInnych,którzybylihistoriipozbawieni31.Niepiśmienność
„ludówprymitywnych”czyniłaichahistorycznośćjeszczebardziejoczywistą.W1820rokurecenzent„Quarterly
Review”pisał:„«Historia»Aszanti,którejPanBowdichpoświęciłcałyrozdział,jest,podobniejak«historia»
wszystkichinnychdzikich,którzyaniczytać,anipisaćniepotrafią,historiąjednegodnia,niewartązgołażadnej
uwagi”32.Konstruowanieprymitywnościwedługnarracjipostępu,odbywającesięwXIXwiekujużwdyskursach
ipraktykachkształtującychsięnaukspołecznychihistorycznych,toczyłosięwtrybie,któryEdwardSaidnazwał
orientalizacją33:prymitywnośćstawałasięczęściądychotomicznejpary„prymitywność/cywilizacja”,stającsięwten
sposóbalteregonowoczesności.Następniejejodmiennośćzyskiwałapotwierdzeniedziękirozmaitymzabiegom
egzotyzującymludziirzeczykonstruowanejakoprymitywne;wkońcuzaścałakonstrukcjaulegałaesencjalizacji.
Koncepcjęradykalnejodmiennościczłowiekanowoczesnegoodjegoinnychizłożonościjegokondycjipsychicznej
(wobecdomniemanejprostotypsychikiprymitywnej)wyrażałyzarównoliteraturapięknaifilozofia,jakinowoczesne
naukioczłowieku.MarcelMauss,jedenzczołowychfrancuskichbadaczyspołecznychprzełomuwiekówipierwszych
dziesięcioleciwiekuXX,takkonstruowałtęinnośćwwystąpieniuwygłoszonymw1924roku:„imbardziejcofamysię
kumniejrozwiniętymformomżyciaspołecznego(niesąnamznaneformyrzeczywiściepierwotne),wtymwiększej
mierzemamydoczynieniazludźmikierującymisiępopędamiczy–wolałbymtookreślenie–ludźmi
całkowitymi.Podobnie,ludzi«całkowitych»spotykamywnajliczniejszych,azwłaszczanajbardziejzacofanych
warstwachspołeczeństwnowoczesnych.[…]Jedynieczłowiekcywilizowanyzwyższychkastnaszychiniewielu
innychwcześniejszychcywilizacjiumiekontrolowaćróżnesferyswejświadomości.Różnisięonodinnychludzi.[…]
Człowiekzelitytoniepoprostuhomoduplex.Jestonwięcejniżrozdwojonywswymwnętrzu;jeston,jeślimożnatak
powiedzieć,«podzielony»:jegointeligencja,wola,powściągliwośćwwyrażaniuuczuć,sposóbopanowywaniaemocji,
częstonaderzaawansowanykrytycyzmuniemożliwiająmupodporządkowaniecałejświadomościgwałtowanym
impulsomchwili.[…]Przeciętnyczłowieknaszychczasów–aodnosisiętozwłaszczadokobiet–iprawiewszyscy
ludziespołeczeństwarchaicznychczyzacofanychtoludzie«całkowici»:najdrobniejszewrażeniewywierawpływ
nacałeichjestestwo”34.WnaukachspołecznychXIXipierwszychdziesięcioleciXXwiekuprzekonanieoodmienności
nowoczesnegopodmiotuodprzedmiotubadań35,czyliludzipospolitych,przeciętnych,prymitywnych,zacofanych
ipierwotnych,podtrzymywanebyłoprzezegzotyzowaniebadanychspołecznościiichczłonków.
Jednymznajważniejszychmechanizmówegzotyzacyjnychstosowanychwobecbadanychpodczaskonstruowania
naukowejnarracjiopisującejiinterpretującejzebranywtrakcieantropologicznychbadańterenowychmateriałbyła
allochronia,szczegółowoprzeanalizowanaprzezJohannesaFabianawksiążceTimeandtheOther36.Terminten
odnosisiędosytuacji,wktórejantropolog,tworzącreprezentacjęrzeczywistościbadanej(przedewszystkimtekstową,
aleteżkażdąinną),niewłączaczasuludzi,którychbadawterenie,wswójczashistoryczny,którywymagaużycia
wnarracjiczasuprzeszłego,leczopisujeichzapomocączasuteraźniejszego.Choćpobytwtereniedobiegłjużkońca,
choćtrwałonkrótkowporównaniuzczasemistnieniabadanychspołeczeństw,antropologprzedstawiałsytuację,którą
zastał,jakostałąiniepodlegającąhistorycznejzmianie.Badani,którzyżyli„czasemnatury”,bylipozbawieni
